jsPerf.app is an online JavaScript performance benchmark test runner & jsperf.com mirror. It is a complete rewrite in homage to the once excellent jsperf.com now with hopefully a more modern & maintainable codebase.
jsperf.com URLs are mirrored at the same path, e.g:
https://jsperf.com/negative-modulo/2
Can be accessed at:
https://jsperf.app/negative-modulo/2
<script src="//ajax.googleapis.com/ajax/libs/jquery/1/jquery.min.js"></script>
<div id="testarea" style="display: none;"></div>
<div id="realtext" style="display: none;">
<div id="mw-content-text" lang="hi" dir="ltr" class="mw-content-ltr"><table class="infobox geography vcard" style="width:23em;">
<tbody><tr>
<td colspan="2" style="background-color:#D3DAED; font-size:1.25em; text-align:center;"><b>बम्बई</b><br>
<b><span class="fn org">मुम्बई</span></b></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td colspan="2" style="text-align: center; background-color: #D3DAED">— <b><span class="वर्ग">महानगर</span></b> —</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2">
<center>
<div>
<div style="250px; background:transparent">
<div style="position:relative; width:250px;">
<div class="floatnone"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Mumbai_Montage.jpg" class="image" title="ऊपर से दक्षिणावर्त: कफॆ परेड, राजाबाई घंटाघर, ताजमहल होटल, नरीमन पाइंट एवं गेटवे ऑफ इंडिया"><img alt="ऊपर से दक्षिणावर्त: कफॆ परेड, राजाबाई घंटाघर, ताजमहल होटल, नरीमन पाइंट एवं गेटवे ऑफ इंडिया" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Mumbai_Montage.jpg/250px-Mumbai_Montage.jpg" width="250" height="511"></a></div>
</div>
</div>
</div>
<small>ऊपर से दक्षिणावर्त: <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A4%AB%E0%A5%86_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="कफॆ परेड (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">कफॆ परेड</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%98%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%98%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="राजाबाई घंटाघर (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">राजाबाई घंटाघर</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B2_%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%9F%E0%A4%B2" title="ताजमहल होटल">ताजमहल होटल</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%9F" title="नरीमन पाइंट" class="mw-redirect">नरीमन पाइंट</a> एवं <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%87%E0%A4%9F%E0%A4%B5%E0%A5%87_%E0%A4%91%E0%A4%AB_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="गेटवे ऑफ इंडिया" class="mw-redirect">गेटवे ऑफ इंडिया</a></small></center>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2">
<center>
<div>
<div style="width:250px; background:transparent">
<div style="position:relative; width:250px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Maharashtra_locator_map.svg" class="image" title="Map of महाराष्ट्र with मुम्बई marked"><img alt="Map of महाराष्ट्र with मुम्बई marked" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Maharashtra_locator_map.svg/250px-Maharashtra_locator_map.svg.png" width="250" height="200" class="thumbborder"></a>
<div style="position:absolute; top:60.8491%; left:17.4346%; height:0; width:0; margin:0; padding:0;">
<div style="position:relative; top:-4px; left:-4px; width:8px; text-align:center; z-index:3"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Locator_Dot.svg" class="image" title="Location of मुम्बई"><img alt="Location of मुम्बई" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Locator_Dot.svg/8px-Locator_Dot.svg.png" width="8" height="8"></a></div>
<div style="font-size:90%; line-height:110%; position:relative; top:-1.45em; text-align:left; left: 0.50em; width:12em;"><span style="padding:1px; background:none"><span class="plainlinksneverexpand"> <b><a rel="nofollow" class="external text" href="http://maps.google.com/maps?ll=19.05,72.908333333333&spn=0.1,0.1&lci=lmc:wikipedia_en"><span title="बड़ा मानचित्र एवं हवाई चित्र (गूगल मानचित्र पर) देखने हेतु क्लिक करें">मुम्बई</span></a></b> </span></span></div>
</div>
</div>
</div>
</div>
</center>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" align="center" bgcolor="#D3DAED"><b><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%B2" title="समय मंडल" class="mw-redirect">समय मंडल</a>:</b> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%AF" title="भारतीय मानक समय">आईएसटी</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A5%80%2B%E0%A5%AB:%E0%A5%A9%E0%A5%A6" title="यूटीसी+५:३०" class="mw-redirect">यूटीसी+५:३०</a>)</td>
</tr>
<tr>
<td><b>देश</b></td>
<td><span class="flagicon"><img alt="Flag of India.svg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/22px-Flag_of_India.svg.png" width="22" height="15" class="thumbborder"> </span><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत">भारत</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td><b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="भारत के राज्य एवं केन्द्र शासित प्रदेश" class="mw-redirect">राज्य</a></b></td>
<td><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td><b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%87" title="भारत के जिले">जिला</a></b></td>
<td><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0" title="मुंबई शहर" class="mw-redirect">मुंबई शहर</a><br>
<a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="मुंबई उपनगर" class="mw-redirect">मुंबई उपनगर</a></td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7" title="नगर पालिका अध्यक्ष">नगर निगम आयुक्त</a></b></td>
<td><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C_%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%95" title="जैराज फाटक">जैराज फाटक</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td><b><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0" title="महापौर">महापौर</a></b></td>
<td>शोभा रावल</td>
</tr>
<tr style="white-space: nowrap;">
<td><b><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="जनसंख्या">जनसंख्या</a></b><br>
• <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%98%E0%A4%A8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5" title="जनसंख्या घनत्व">घनत्व</a><br>
• <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महानगरीय क्षेत्र">महानगर</a></td>
<td>13,922,125<small> (<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="भारत के सर्वाधिक जनसंख्या वाले शहरों की सूची">1st</a>)</small><small> (2008 के अनुसार <sup class="plainlinks asof-tag update" style="display:none;"><a class="external text" href="//hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit">[update]</a></sup>)</small><br>
• 21,880 /कि.मी.<sup>२</sup> (56,669 /वर्ग मी.)<br>
• 2,08,70,764<small> (<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="भारत के सर्वाधिक जनसंख्या वाले महानगरों की सूची" class="mw-redirect">1st</a>)</small><small> (2008 के अनुसार <sup class="plainlinks asof-tag update" style="display:none;"><a class="external text" href="//hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit">[update]</a></sup>)</small></td>
</tr>
<tr style="white-space: nowrap;">
<td><b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2" title="भारत का भूगोल">क्षेत्रफल</a></b><br>
• <a href="/wiki/%E0%A4%8A%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%88" title="ऊँचाई" class="mw-redirect">ऊँचाई</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A4%B9_%E0%A4%B8%E0%A5%87_%E0%A4%8A%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%88" title="समुद्र सतह से ऊंचाई">AMSL</a>)</td>
<td><a href="/wiki/1_E%2B8_m%C2%B2" title="1 E+8 m²" class="mw-redirect">603.4 कि.मी²</a> (233 वर्ग मील)<br>
• 8 मीटर (26 फी॰)</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2">
<div class="NavFrame collapsed" style="border:none; padding:0;" id="NavFrame1">
<div class="NavHead" style="background:transparent;" align="left"><b>विभिन्न कोड</b><a class="NavToggle" id="NavToggle1" href="javascript:toggleNavigationBar(1);" style="">[दिखाएँ]</a></div>
<div class="NavContent" style="text-align: left; display: none; ">
<table>
<tbody><tr>
<td style="width:85px;">• <a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="डाक सूचक संख्या">पिनकोड</a></td>
<td>• 400 xxx</td>
</tr>
<tr>
<td style="width:85px;">• दूरभाष</td>
<td>• +022</td>
</tr>
<tr>
<td style="width:85px;">• <a href="//en.wikipedia.org/wiki/UN/LOCODE" class="extiw" title="en:UN/LOCODE">en:UN/LOCODE</a></td>
<td>• IN BOM</td>
</tr>
<tr>
<td style="width:85px;">• गाड़ियां</td>
<td>• MH 01—03</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" align="center" bgcolor="#D3DAED"><b>आधिकारिक जालस्थल</b>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mcgm.gov.in">www.mcgm.gov.in</a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" align="center">
<div>
<div style="width:60px; background:transparent;">
<div style="position:relative; width:60pxpx;"><a href="/wiki/विकिपीडिया:अपलोड?wpDestFile=SealofMumbai.jpg" class="new" title="चित्र:SealofMumbai.jpg">वृहत मुंबई नगरपालिका की मुहर</a></div>
</div>
</div>
वृहत मुंबई नगरपालिका की मुहर</td>
</tr>
</tbody></table>
<p><span style="font-size: small;"><span id="coordinates"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%95_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="भूगोलीय निर्देशांक प्रणाली">निर्देशांक</a>: <span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap; "><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" title="सक्रिय नक्शे पर लोकेशन या स्थान दिखायें" alt="" class="noprint" style="padding: 0px 3px 0px 0px; cursor: pointer; "><a rel="nofollow" class="external text" href="http://toolserver.org/~geohack/geohack.php?pagename=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&params=18_58_30_N_72_49_33_E_type:city_region:IN-XX" style="white-space: nowrap; "><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Maps, aerial photos, and other data for 18°58′30″N 72°49′33″E"><span class="latitude">18°58′30″N</span> <span class="longitude">72°49′33″E</span></span></span><span class="geo-multi-punct"> / </span><span class="geo-nondefault"><span class="geo-dec geo" title="Maps, aerial photos, and other data for 18.975 72.82583"><span class="latitude">18.975</span>, <span class="longitude">72.82583</span></span></span></a></span></span></span></span></p>
<p><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत">भारत</a> के पश्चिमी तट पर स्थित <b>मुम्बई</b> (पूर्व नाम बम्बई), <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF" title="भारतीय">भारतीय</a> राज्य <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a> की राजधानी है। इसकी अनुमानित जनसंख्या ३ करोड़ २९ लाख है जो देश की पहली सर्वाधिक आबादी वाली नगरी है।<sup id="cite_ref-WG_0-0" class="reference"><a href="#cite_note-WG-0">[1]</a></sup> इसका गठन लावा निर्मित सात छोटे-छोटे द्वीपों द्वारा हुआ है एवं यह पुल द्वारा प्रमुख भू-खंड के साथ जुड़ा हुआ है। मुम्बई बन्दरगाह भारतवर्ष का सर्वश्रेष्ठ सामुद्रिक बन्दरगाह है। मुम्बई का तट कटा-फटा है जिसके कारण इसका पोताश्रय प्राकृतिक एवं सुरक्षित है। <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%AA" title="यूरोप">यूरोप</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="अमेरिका">अमेरिका</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AB%E0%A4%BC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="अफ़्रीका">अफ़्रीका</a> आदि पश्चिमी देशों से जलमार्ग या वायुमार्ग से आनेवाले जहाज यात्री एवं पर्यटक सर्वप्रथम मुम्बई ही आते हैं इसलिए मुम्बई को भारत का प्रवेशद्वार कहा जाता है।</p>
<p>मुम्बई भारत का सर्ववृहत्तम वाणिज्यिक केन्द्र है। जिसकी भारत के <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A4%B2_%E0%A4%98%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%82_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="सकल घरेलू उत्पाद">सकल घरेलू उत्पाद</a> में 5% की भागीदारी है।<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1">[2]</a></sup> यह सम्पूर्ण भारत के औद्योगिक उत्पाद का 25% , नौवहन व्यापार का 40%, एवं भारतीय अर्थ व्यवस्था के पूंजी लेनदेन का 70% भागीदार है।<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2">[3]</a></sup> मुंबई विश्व के सर्वोच्च दस वाणिज्यिक केन्द्रों में से एक है।<sup id="cite_ref-autogenerated1_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-autogenerated1-3">[4]</a></sup> भारत के अधिकांश बैंक एवं सौदागरी कार्यालयों के प्रमुख कार्यालय एवं कई महत्वपूर्ण आर्थिक संस्थान जैसे <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%95" title="भारतीय रिज़र्व बैंक">भारतीय रिज़र्व बैंक</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%89%E0%A4%95_%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9C" title="बम्बई स्टॉक एक्स्चेंज" class="mw-redirect">बम्बई स्टॉक एक्स्चेंज</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%91%E0%A4%95_%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9C" title="नेशनल स्टऑक एक्स्चेंज" class="mw-redirect">नेशनल स्टऑक एक्स्चेंज</a> एवं अनेक <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="भारतीय कंपनियों की सूची">भारतीय कम्पनियों</a> के <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई में मुख्यालय सहित भारतीय कंपनियां (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">निगमित मुख्यालय</a> तथा बहुराष्ट्रीय कंपनियां मुम्बई में अवस्थित हैं। इसलिए इसे भारत की आर्थिक राजधानी भी कहते हैं। नगर में भारत का <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="हिन्दी">हिन्दी</a> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE" title="भारतीय सिनेमा">चलचित्र एवं दूरदर्शन उद्योग</a> भी है, जो <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%89%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%81%E0%A4%A1" title="बॉलीवुड">बॉलीवुड</a> नाम से प्रसिद्ध है। मुंबई की व्यवसायिक अपॊर्ट्युनिटी, व उच्च जीवन स्तर पूरे भारतवर्ष भर के लोगों को आकर्षित करती है, जिसके कारण यह नगर विभिन्न समाजों व संस्कृतियों का मिश्रण बन गया है। मुंबई पत्तन भारत के लगभग आधे समुद्री माल की आवाजाही करता है।<sup id="cite_ref-Manorama2006_4-0" class="reference"><a href="#cite_note-Manorama2006-4">[5]</a></sup></p>
<table id="toc" class="toc">
<tbody><tr>
<td>
<div id="toctitle">
<h2>अनुक्रम</h2>
<span class="toctoggle"> [<a href="#" class="internal" id="togglelink">छुपाएँ</a>] </span></div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="#.E0.A4.89.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.97.E0.A4.AE"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">उद्गम</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="#.E0.A4.87.E0.A4.A4.E0.A4.BF.E0.A4.B9.E0.A4.BE.E0.A4.B8"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">इतिहास</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="#.E0.A4.AD.E0.A5.82.E0.A4.97.E0.A5.8B.E0.A4.B2"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">भूगोल</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="#.E0.A4.9C.E0.A4.B2.E0.A4.B5.E0.A4.BE.E0.A4.AF.E0.A5.81"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">जलवायु</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="#.E0.A4.85.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.A5-.E0.A4.B5.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.B5.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.A5.E0.A4.BE"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">अर्थ-व्यवस्था</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="#.E0.A4.A8.E0.A4.BE.E0.A4.97.E0.A4.B0_.E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.B6.E0.A4.BE.E0.A4.B8.E0.A4.A8"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">नागर प्रशासन</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="#.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.A4.E0.A4.BE.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.A4"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">यातायात</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="#.E0.A4.89.E0.A4.AA.E0.A4.AF.E0.A5.8B.E0.A4.97.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A4.BE_.E0.A4.B8.E0.A5.87.E0.A4.B5.E0.A4.BE.E0.A4.8F.E0.A4.82"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">उपयोगिता सेवाएं</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="#.E0.A4.9C.E0.A4.A8.E0.A4.B8.E0.A4.BE.E0.A4.82.E0.A4.96.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A5.80"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">जनसांख्यिकी</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="#.E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.95.E0.A5.83.E0.A4.A4.E0.A4.BF"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">संस्कृति</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="#.E0.A4.AE.E0.A5.80.E0.A4.A1.E0.A4.BF.E0.A4.AF.E0.A4.BE"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">मीडिया</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="#.E0.A4.B6.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.B7.E0.A4.BE"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">शिक्षा</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="#.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A5.80.E0.A4.A1.E0.A4.BC.E0.A4.BE"><span class="tocnumber">13</span> <span class="toctext">क्रीड़ा</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="#.E0.A4.9A.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0_.E0.A4.A6.E0.A5.80.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.98.E0.A4.BE"><span class="tocnumber">14</span> <span class="toctext">चित्र दीर्घा</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="#.E0.A4.87.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.B9.E0.A5.87.E0.A4.82_.E0.A4.AD.E0.A5.80_.E0.A4.A6.E0.A5.87.E0.A4.96.E0.A5.87.E0.A4.82"><span class="tocnumber">15</span> <span class="toctext">इन्हें भी देखें</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-16"><a href="#.E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"><span class="tocnumber">16</span> <span class="toctext">संदर्भ</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-17"><a href="#.E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.B8.E0.A5.82.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0"><span class="tocnumber">17</span> <span class="toctext">बाह्य सूत्र</span></a></li>
</ul>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2><span class="editsection">[<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&section=1" title="अनुभाग सम्पादन: उद्गम">संपादित करें</a>]</span> <span class="mw-headline" id=".E0.A4.89.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.97.E0.A4.AE">उद्गम</span></h2>
<p>"मुंबई" नाम दो शब्दों से मिलकर बना है, <i>मुंबा</i> या <i>महा-अंबा</i> – <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="हिन्दू देवी" class="mw-redirect">हिन्दू देवी</a> <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE" title="दुर्गा">दुर्गा</a> का रूप, जिनका नाम <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="मुंबा देवी" class="mw-redirect">मुंबा देवी</a> है – और <i>आई</i>, "मां" को <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80" title="मराठी" class="mw-redirect">मराठी</a> में कहते हैं। <sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5">[6]</a></sup> पूर्व नाम बॉंम्बे या बम्बई का उद्गम <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%B9%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%82_%E0%A4%B6%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="सोलहवीं शताब्दी" class="mw-redirect">सोलहवीं शताब्दी</a> से आया है, जब <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="पुर्तगाली" class="mw-redirect">पुर्तगाली</a> लोग यहां पहले-पहल आये, व इसे कई नामों से पुकारा, जिसने अन्ततः बॉम्बे का रूप लिखित में लिया। यह नाम अभी भी पुर्तगाली प्रयोग में है। <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%82_%E0%A4%B6%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="सत्रहवीं शताब्दी">सत्रहवीं शताब्दी</a> में, ब्रिटिश लोगों ने यहां अधिकार करने के बाद, इसके पूर्व नाम का आंग्लीकरण किया, जो बॉम्बे बना। किन्तु मराठी लोग इसे मुंबई या मंबई व हिन्दी व भाषी लोग इसे बम्बई ही बुलाते रहे। <sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6">[7]</a></sup><sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7">[8]</a></sup> इसका नाम आधिकारिक रूप से सन <a href="/wiki/1995" title="1995" class="mw-redirect">1995</a> में मुंबई बना।</p>
<p>बॉम्बे नाम मूलतः पुर्तगाली नाम से निकला है, जिसका अर्थ है "अच्छी खाड़ी" (गुड बे)<sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8">[9]</a></sup> यह इस तथ्य पर आधारित है, कि बॉम का पुर्तगाली में अर्थ है अच्छा, व अंग्रेज़ी शब्द बे का निकटवर्ती पुर्तगाली शब्द है बैआ। सामान्य पुर्तगाली में गुड बे (अच्छी खाड़ी) का रूप है: बोआ बहिया, जो कि गलत शब्द बोम बहिया का शुद्ध रूप है। हां <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%B9%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%82_%E0%A4%B6%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="सोलहवीं शताब्दी" class="mw-redirect">सोलहवीं शताब्दी</a> की पुर्तगाली भाषा में छोटी खाड़ी के लिये बैम शब्द है।</p>
<p>अन्य सूत्रों का पुर्तगाली शब्द बॉम्बैम के लिये, भिन्न मूल है। <i>José Pedro Machado's <b>Dicionário Onomástico Etimológico da Língua Portuguesa</b></i> ("एटायमोलॉजी एवं ओनोमैस्टिक्स का पुर्तगाली शब्दकोष") बताता है, कि इस स्थान का १५१६ से प्रथम पुर्तगाली सन्दर्भ क्या है, <i>बेनमजम्बु</i> या <i>तेन-माइयाम्बु</i>,<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9">[10]</a></sup> माइआम्बु या "MAIAMBU"' मुंबा देवी से निकला हुआ लगता है। ये वही मुंबा देवी हैं, जिनके नाम पर मुंबई नाम मराठी लोग लेते हैं। इसी शताब्दी में मोम्बाइयेन की वर्तनी बदली (१५२५)<sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10">[11]</a></sup> और वह मोंबैएम बना (१५६३)<sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11">[12]</a></sup> और अन्ततः सोलहवीं शताब्दी में बोम्बैएम उभरा, जैसा गैस्पर कोर्रेइया ने <i>लेंडास द इंडिया</i> ("लीजेंड्स ऑफ इंडिया") में लिखा है । <sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12">[13]</a></sup> <sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13">[14]</a></sup></p>
<h2><span class="editsection">[<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&section=2" title="अनुभाग सम्पादन: इतिहास">संपादित करें</a>]</span> <span class="mw-headline" id=".E0.A4.87.E0.A4.A4.E0.A4.BF.E0.A4.B9.E0.A4.BE.E0.A4.B8">इतिहास</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:222px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Hajiali.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Hajiali.jpg/220px-Hajiali.jpg" width="220" height="146" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Hajiali.jpg" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
<a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B9" title="हाजी अली दरगाह" class="mw-redirect">हाजी अली दरगाह</a> जो सन <a href="/wiki/1431" title="1431" class="mw-redirect">1431</a> में बनी थी, जब मुंबई इस्लामी शासन के अधीन था। <sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14">[15]</a></sup></div>
</div>
</div>
<div class="rellink relarticle mainarticle"><i>मुख्य लेख : <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="मुंबई का इतिहास">मुंबई का इतिहास</a></i></div>
<p><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="कांदिवली">कांदिवली</a> के निकट उत्तरी मुंबई में मिले प्राचीन अवशेष संकेत करते हैं, कि यह द्वीप समूह <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A3_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97" title="पाषाण युग">पाषाण युग</a> से बसा हुआ है। मानव आबादी के लिखित प्रमाण <a href="/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%AB%E0%A5%A6_%E0%A4%88.%E0%A4%AA%E0%A5%82" title="२५० ई.पू">२५० ई.पू</a> तक मिलते हैँ, जब इसे हैप्टानेसिया कहा जाता था। <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%87.%E0%A4%AA%E0%A5%82.&action=edit&redlink=1" class="new" title="तीसरी शताब्दी इ.पू. (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">तीसरी शताब्दी इ.पू.</a> मेँ ये द्वीपसमूह <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="मौर्य साम्राज्य" class="mw-redirect">मौर्य साम्राज्य</a> का भाग बने, जब <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7" title="बौद्ध" class="mw-redirect">बौद्ध</a> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9F" title="सम्राट" class="mw-redirect">सम्राट</a> <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%95" title="अशोक">अशोक</a> महान का शासन था। कुछ शुरुआती शताब्दियों में मुंबई का नियंत्रण <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%A8_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6" title="सातवाहन राजवंश" class="mw-redirect">सातवाहन साम्राज्य</a> व इंडो-साइथियन वैस्टर्न सैट्रैप के बीच विवादित है। बाद में हिन्दू <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6" title="सिल्हारा वंश" class="mw-redirect">सिल्हारा वंश</a> के राजाओं ने यहां <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%A9%E0%A5%AA%E0%A5%A9" title="१३४३">१३४३</a> तक राज्य किया, जब तक कि <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="गुजरात">गुजरात</a> के राजा ने उनपर अधिकार नहीं कर लिया। कुछ पुरातन नमूने, जैसे <a href="/wiki/%E0%A4%90%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AB%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82" title="ऐलीफैंटा गुफाएं" class="mw-redirect">ऐलीफैंटा गुफाएं</a> व <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%97%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%B0" title="बाणगंगा सरोवर">बालकेश्वर मंदिर</a> में इस काल के मिलते हैं।</p>
<p><a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AB%E0%A5%A9%E0%A5%AA" title="१५३४">१५३४</a> में, <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="पुर्तगाल">पुर्तगालियों</a> ने <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="गुजरात">गुजरात</a> के <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B9,_%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="बहादुर शाह, गुजरात">बहादुर शाह</a> से यह द्वीप समूह हथिया लिया। जो कि बाद में <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B8_%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF,_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%A1" title="चार्ल्स द्वितीय, इंग्लैंड">चार्ल्स द्वितीय, इंग्लैंड</a> को दहेज स्वरूप दे दिये गये।<sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15">[16]</a></sup> चार्ल्स का विवाह कैथरीन डे बर्गैन्ज़ा से हुआ था। यह द्वीपसमूह <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AC%E0%A5%AC%E0%A5%AE" title="१६६८">१६६८</a> में, ब्रिटिश <a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%80" title="ईस्ट इंडिया कंपनी" class="mw-redirect">ईस्ट इंडिया कंपनी</a> को मात्र दस <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97" title="पाउण्ड स्टर्लिंग">पाउण्ड</a> प्रति वर्ष की दर पर पट्टे पर दे दिये गये। कंपनी को द्वीप के पूर्वी छोर पर गहरा हार्बर मिला, जो कि उपमहाद्वीप में प्रथम पत्तन स्थापन करने के लिये अत्योत्तम था। यहां की जनसंख्या <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AC%E0%A5%AC%E0%A5%A7" title="१६६१">१६६१</a> की मात्र दस हजार थी, जो <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AC%E0%A5%AD%E0%A5%AB" title="१६७५">१६७५</a> में बढ़कर साठ हजार हो गयी। <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AC%E0%A5%AE%E0%A5%AD" title="१६८७">१६८७</a> में ईस्ट इंडिया कम्पनी ने अपने मुख्यालय <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="सूरत">सूरत</a> से स्थानांतरित कर यहां <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="मुंबई" class="mw-redirect">मुंबई</a> में स्थापित किये। और अंततः नगर <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%80" title="बंबई प्रेसीडेंसी">बंबई प्रेसीडेंसी</a> का मुख्यालय बन गया।</p>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:222px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Gateway_of_India.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Gateway_of_India.jpg/220px-Gateway_of_India.jpg" width="220" height="175" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Gateway_of_India.jpg" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
<a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%87%E0%A4%9F%E0%A4%B5%E0%A5%87_%E0%A4%91%E0%A4%AB_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="गेटवे ऑफ इंडिया" class="mw-redirect">गेटवे ऑफ इंडिया</a> को <a href="/wiki/%E0%A5%A8_%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%B0" title="२ दिसंबर" class="mw-redirect">२ दिसंबर</a>,<a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A7%E0%A5%A7" title="१९११">१९११</a> को भारत में सम्राट <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%89%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C_%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%AE" title="जॉर्ज पंचम">जॉर्ज पंचम</a> व <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%B0%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="महारानी मैरी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">महारानी मैरी</a> के आगमन पर स्वागत हेतु बनाया गया, जो कि <a href="/wiki/%E0%A5%AA_%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%B0" title="४ दिसंबर" class="mw-redirect">४ दिसंबर</a>, <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A8%E0%A5%AA" title="१९२४">१९२४</a> को पूरा हुआ।</div>
</div>
</div>
<p>सन <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%A7%E0%A5%AD" title="१८१७">१८१७</a> के बाद, नगर को वृहत पैमाने पर सिविल कार्यों द्वारा पुनर्ओद्धार किया गया। इसमें सभी द्वीपों को एक जुड़े हुए द्वीप में जोडने की परियोजना मुख्य थी। इस परियोजना को हॉर्नबाय वेल्लार्ड कहा गया, जो <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AA%E0%A5%AB" title="१८४५">१८४५</a> में पूर्ण हुआ, तथा पूरा ४३८bsp;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97_%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%9F%E0%A4%B0" title="वर्ग किलोमीटर">कि.मी.²</a> निकला। सन <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AB%E0%A5%A9" title="१८५३">१८५३</a> में, भारत की प्रथम यात्री रेलवे लाइन स्थापित हुई, जिसने मुंबई को <a href="/wiki/%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87" title="ठाणे">ठाणे</a> से जोड़ा। <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7" title="अमरीकी नागर युद्ध" class="mw-redirect">अमरीकी नागर युद्ध</a> के दौरान, यह नगर विश्व का प्रमुख सूती व्यवसाय बाजार बना, जिससे इसकी अर्थ व्यवस्था मजबूत हुई, साथ ही नगर का स्तर कई गुणा उठा।</p>
<p><a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AC%E0%A5%AF" title="१८६९">१८६९</a> में <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%9C_%E0%A4%A8%E0%A4%B9%E0%A4%B0" title="स्वेज नहर">स्वेज नहर</a> के खुलने के बाद से, यह <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="अरब सागर">अरब सागर</a> का सबसे बड़ा पत्तन बन गया। <sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16">[17]</a></sup> अगले तीस वर्षों में, नगर एक प्रधान नागरिक केंद्र के रुप में विकसित हुआ। यह विकास संरचना के विकास एवं विभिन्न संस्थानों के निर्माण से परिपूर्ण था। <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A6%E0%A5%AC" title="१९०६">१९०६</a> तक नगर की जनसंख्या दस लाख बिलियन के लगभग हो गयी थी। अब यह भारत की तत्कालीन राजधानी <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="कलकत्ता" class="mw-redirect">कलकत्ता</a> के बाद भारत में, दूसरे स्थान सबसे बड़ा शहर था। <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%80" title="बंबई प्रेसीडेंसी">बंबई प्रेसीडेंसी</a> की राजधानी के रूप में, यह <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE" title="भारतीय स्वतंत्रता संग्राम" class="mw-redirect">भारतीय स्वतंत्रता संग्राम</a> का आधार बना रहा। मुंबई में इस संग्राम की प्रमुख घटना <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AA%E0%A5%A8" title="१९४२">१९४२</a> में <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="महात्मा गाँधी" class="mw-redirect">महात्मा गाँधी</a> द्वारा छेड़ा गया <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%9B%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%8B_%E0%A4%86%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%A8" title="भारत छोड़ो आंदोलन" class="mw-redirect">भारत छोड़ो आंदोलन</a> था। <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AA%E0%A5%AD" title="१९४७">१९४७</a> में <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="भारतीय स्वतंत्रता" class="mw-redirect">भारतीय स्वतंत्रता</a> के उपरांत, यह <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%89%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="बॉम्बे राज्य">बॉम्बे राज्य</a> की राजधानी बना। <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%A6" title="१९५०">१९५०</a> में उत्तरी ओर स्थित सैल्सेट द्वीप के भागों को मिलाते हुए, यह नगर अपनी वर्तमान सीमाओं तक पहुंचा।</p>
<p><a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%AB" title="१९५५">१९५५</a> के बाद, जब <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%89%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="बॉम्बे राज्य">बॉम्बे राज्य</a> को पुनर्व्यवस्थित किया गया, और भाषा के आधार पर इसे <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="गुजरात">गुजरात</a> राज्यों में बांटा गया, एक मांग उठी, कि नगर को एक स्वायत्त नगर-राज्य का दर्जा दिया जाये। हालांकि <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="संयुक्त महाराष्ट्र समिति">संयुक्त महाराष्ट्र समिति</a> के आंदोलन में इसका भरपूर विरोध हुआ, व मुंबई को <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a> की राजधानी बनाने पर जोर दिया गया। इन विरोधों के चलते, १०५ लोग पुलिस गोलीबारी में मारे भी गये, और अन्ततः <a href="/wiki/%E0%A5%A7_%E0%A4%AE%E0%A4%88" title="१ मई">१ मई</a>, <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%A6" title="१९६०">१९६०</a> को <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a> राज्य स्थापित हुआ, जिसकी राजधानी <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="मुंबई" class="mw-redirect">मुंबई</a> को बनाया गया।</p>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:222px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Image-Mumbai_fountain.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Image-Mumbai_fountain.jpg/220px-Image-Mumbai_fountain.jpg" width="220" height="165" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Image-Mumbai_fountain.jpg" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
<a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A8" title="फ्लोरा फाउंटेन" class="mw-redirect">फ्लोरा फाउंटेन</a> का पुनर्नामकरण <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%95" title="हुतात्मा चौक">हुतात्मा चौक</a> किया गया, जो कि <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="संयुक्त महाराष्ट्र समिति">संयुक्त महाराष्ट्र आंदोलन</a> के शहीदों का स्मारक बना</div>
</div>
</div>
<p><a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AD%E0%A5%A6" title="१९७०">१९७०</a> के दशक के अंत तक, यहां के निर्माण में एक सहसावृद्धि हुई, जिसने यहां आवक प्रवासियों की संख्या को एक बड़े अंक तक पहुंचाया। इससे मुंबई ने <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="कोलकाता">कलकत्ता</a> को जनसंख्या में पछाड़ दिया, व प्रथम स्थान लिया। इस अंतःप्रवाह ने स्थानीय मराठी लोगों के अंदर एक चिंता जगा दी, जो कि अपनी संस्कृति, व्यवसाय, भाषा के खोने से आशंकित थे।<sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17">[18]</a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A5%87%E0%A4%AC_%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%87" title="बाला साहेब ठाकरे">बाला साहेब ठाकरे</a> द्वारा <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="शिव सेना" class="mw-redirect">शिव सेना</a> पार्टी बनायी गयी, जो मराठियों के हित की रक्षा करने हेतु बनी थी। <sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18">[19]</a></sup> नगर का धर्म-निरपेक्ष सूत्र १९९२-९३ के <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%A6%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%87" title="बंबई दंगे" class="mw-redirect">दंगों</a> के कारण छिन्न-भिन्न हो गया, जिसमें बड़े पैमाने पर जान व माल का नुकसान हुआ। इसके कुछ ही महीनों बाद <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%A8_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A" title="१२ मार्च">१२ मार्च</a>,<a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%A9" title="१९९३">१९९३</a> को <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%A9_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AC%E0%A4%AE_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%9F" title="१९९३ के बंबई बम विस्फोट" class="mw-redirect">शृंखलाबद्ध बम विस्फोटों</a> ने नगर को दहला दिया। इनमें पुरे मुंबई में सैंकडों लोग मारे गये। <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%AB" title="१९९५">१९९५</a> में नगर का पुनर्नामकरण मुंबई के रूप में हुआ। यह शिवसेना सरकार की ब्रिटिश कालीन नामों के ऐतिहासिक व स्थानीय आधार पर पुनर्नामकरण नीति के तहत हुआ। यहां हाल के वर्षों में भी इस्लामी उग्रवादियों द्वारा आतंकवादी हमले हुए। <a href="/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AC" title="२००६">२००६</a> में यहां <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A8_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%9F_%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AC" title="मुंबई ट्रेन विस्फोट २००६" class="mw-redirect">ट्रेन विस्फोट</a> हुए, जिनमें दो सौ से अधिक लोग मारे गये, जब कई बम <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2" title="मुंबई उपनगरीय रेल">मुंबई की लोकल ट्रेनों</a> में फटे।<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19">[20]</a></sup></p>
<dl>
<dd><span class="boilerplate seealso"><i>इन्हें भी देखें: <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%98%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%93%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई की घटनाओं की समय रेखा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मुंबई की घटनाओं की समय रेखा</a></i></span></dd>
</dl>
<h2><span class="editsection">[<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&section=3" title="अनुभाग सम्पादन: भूगोल">संपादित करें</a>]</span> <span class="mw-headline" id=".E0.A4.AD.E0.A5.82.E0.A4.97.E0.A5.8B.E0.A4.B2">भूगोल</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:202px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Mumbaicity.districts.png" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/hi/a/ab/Mumbaicity.districts.png" width="200" height="339" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Mumbaicity.districts.png" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
यह महानगर मुंबई शहर, मुंबई उपनगर जिलों एवं <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="नवी मुंबई">नवी मुंबई</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87" title="ठाणे">ठाणे</a> शहरों को मिलाकर बनता है।</div>
</div>
</div>
<div class="rellink relarticle mainarticle"><i>मुख्य लेख : <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई का भूगोल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मुंबई का भूगोल</a></i></div>
<p>मुंबई शहर भारत के <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F" title="पश्चिमी घाट">पश्चिमी तट</a> पर <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%A3" title="कोंकण">कोंकण</a> तटीय क्षेत्र में <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="उल्हास नदी">उल्हास नदी</a> के मुहाने पर स्थित है। इसमें सैलसेट द्वीप का आंशिक भाग है, और शेष भाग <a href="/wiki/%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87" title="ठाणे">ठाणे</a> जिले में आते हैं। अधिकांश नगर समुद्रतल से जरा ही ऊंचा है, जिसकी औसत ऊंचाई 10 मी. (33 फुट) से 15 मी. (49 फुट) के बीच है। उत्तरी मुंबई का क्षेत्र पहाड़ी है, जिसका सर्वोच्च स्थान 450 मी. (1,476 फुट) पर है।<sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20">[21]</a></sup> नगर का कुल क्षेत्रफल ६०३ <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97_%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%9F%E0%A4%B0" title="वर्ग किलोमीटर">कि.मी²</a> (२३३ <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97_%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B2" title="वर्ग मील">sq mi</a>) है।</p>
<p><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%AF_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%A7%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="संजय गाँधी राष्ट्रीय उद्यान" class="mw-redirect">संजय गाँधी राष्ट्रीय उद्यान</a> नगर के समीप ही स्थित है। यह कुल शहरी क्षेत्र के लगभग छठवें भाग में बना हुआ है। इस उद्यान में तेंदुए इत्यादि पशु अभी भी मिल जाते हैं,<sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21">[22]</a></sup><sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22">[23]</a></sup> जबकि जातियों का विलुप्तीकरण तथा नगर में आवास की समस्या सर उठाये खड़ी है।</p>
<p><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%B8%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7" title="भाटसा बांध">भाटसा बांध</a> के अलावा, ६ मुख्य झीलें नगर की जलापूर्ति करतीं हैं: <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%9D%E0%A5%80%E0%A4%B2" title="विहार झील">विहार झील</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7" title="वैतर्णा बांध">वैतर्णा</a>, अपर वैतर्णा, <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%9D%E0%A5%80%E0%A4%B2" title="तुलसी झील">तुलसी</a>, तंस व <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%88_%E0%A4%9D%E0%A5%80%E0%A4%B2" title="पोवई झील">पोवई</a>। तुलसी एवं विहार झील <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="बोरिवली राष्ट्रीय उद्यान" class="mw-redirect">बोरिवली राष्ट्रीय उद्यान</a> में शहर की नगरपालिका सीमा के भीतर स्थित हैं। पोवई झील से केवल औद्योगिक जलापुर्ति की जाती है। तीन छोटी नदियां दहिसर, पोइसर एवं ओहिवाड़ा (या ओशीवाड़ा) उद्यान के भीतर से निकलतीं हैं, जबकि मीठी नदी, तुलसी झील से निकलती है, और विहार व पोवई झीलों का बढ़ा हुआ जल ले लेती है। नगर की तटरेखा बहुत अधिक निवेशिकाओं (संकरी खाड़ियों) से भरी है। सैलसेट द्वीप की पूर्वी ओर दलदली इलाका है, जो जैवभिन्नताओं से परिपूर्ण है। पश्चिमी छोर अधिकतर रेतीला या पथरीला है।</p>
<p>मुंबई की अरब सागर से समीपता के खारण शहरी क्षेत्र में मुख्यतः रेतीली बालू ही मिलती है। उपनगरीय क्षेत्रों में, मिट्टी अधिकतर अल्युवियल एवं ढेलेदार है। इस क्षेत्र के नीचे के पत्थर काले दक्खिन बेसाल्ट व उनके क्षारीय व अम्लीय परिवर्तन हैं। ये अंतिम क्रेटेशियस एवं आरंभिक इयोसीन काल के हैं। मुंबई सीज़्मिक एक्टिव(भूकम्प सक्रिय) ज़ोन है।<sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23">[24]</a></sup> जिसके कारण इस क्षेत्र में तीन सक्रिय फॉल्ट लाइनें हैं। इस क्षेत्र को तृतीय श्रेणी में वर्गीकृत किया गया है, जिसका अर्थ है, कि रिक्टर पैमाने पर 6.5 तीव्रता के भूकम्प आ सकते हैं।</p>
<h2><span class="editsection">[<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&section=4" title="अनुभाग सम्पादन: जलवायु">संपादित करें</a>]</span> <span class="mw-headline" id=".E0.A4.9C.E0.A4.B2.E0.A4.B5.E0.A4.BE.E0.A4.AF.E0.A5.81">जलवायु</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:222px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:India_mumbai_temperature_precipitation_averages_chart.svg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/India_mumbai_temperature_precipitation_averages_chart.svg/220px-India_mumbai_temperature_precipitation_averages_chart.svg.png" width="220" height="155" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:India_mumbai_temperature_precipitation_averages_chart.svg" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
मुंबई में औसत तापमान एवं वर्षण (प्रैसिपिटेशन) की सारणी</div>
</div>
</div>
<div class="rellink relarticle mainarticle"><i>मुख्य लेख : <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81" title="मुंबई की जलवायु">मुंबई की जलवायु</a></i></div>
<p><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%95%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="उष्णकटिबंधीय क्षेत्र" class="mw-redirect">उष्णकटिबंधीय क्षेत्र</a> में <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="अरब सागर">अरब सागर</a> के निकट स्थित मुंबई की जलवायु में दो मुख्य ऋतुएं हैं: शुष्क एवं आर्द्र ऋतु। आर्द्र ऋतु <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A" title="मार्च">मार्च</a> एवं <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%82%E0%A4%AC%E0%A4%B0" title="अक्तूबर" class="mw-redirect">अक्तूबर</a> के बीच आती है। इसका मुख्य लक्षण है उच्च आर्द्रता व तापमन लगभग 30 °से. (86 °फ़ै.) से भी अधिक। <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%A8" title="जून">जून</a> से <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%B0" title="सितंबर" class="mw-redirect">सितंबर</a> के बीच <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A8" title="मानसून" class="mw-redirect">मानसून</a> वर्षाएं नगर भिगोतीं हैं, जिससे मुंबई का वार्षिक वर्षा स्तर 2,200-मिलिमीटर (86.6 इंच) तक पहुंचता है। अधिकतम अंकित वार्षिक वर्षा <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%AA" title="१९५४">१९५४</a> में 3,452-मिलिमीटर (135.9 इंच) थी।<sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24">[25]</a></sup> मुंबई में दर्ज एक दिन में <a href="/wiki/2005_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A2%E0%A4%BC" title="2005 मुंबई बाढ़">सर्वोच्च वर्षा</a> 944-मिलिमीटर (37.17 इंच) <a href="/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%AC_%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%88" title="२६ जुलाई">२६ जुलाई</a>,<a href="/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AB" title="२००५">२००५</a> को हुयी थी। <sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="#cite_note-25">[26]</a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%B0" title="नवंबर" class="mw-redirect">नवंबर</a> से <a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="फरवरी" class="mw-redirect">फरवरी</a> तक शुष्क मौसम रहता है, जिसमें मध्यम आर्द्रता स्तर बना रहता है, व हल्का गर्म से हल्का ठंडा मौसम रहता है। <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="जनवरी">जनवरी</a> से <a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="फरवरी" class="mw-redirect">फरवरी</a> तक हल्की ठंड पड़ती है, जो यहां आने वाली ठंडी उत्तरी हवाओं के कारण होती है।</p>
<p>मुंबई का वार्षिक तापमान उच्चतम 38 °से. (100 °फ़ै.) से न्यूनतम 11 °से. (52 °फ़ै.)तक रहता है। अब तक का रिकॉर्ड सर्वोच्च तापमान 43.3 °से. (109.9 °फ़ै.) तथा <a href="/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%A8_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="२२ जनवरी">२२ जनवरी</a>,<a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%A8" title="१९६२">१९६२</a> को नयूनतम 7.4 °से. (45.3 °फ़ै.) रहा। <sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26">[27]</a></sup>। हालांकि 7.4 °से. (45.3 °फ़ै.) यहां के मौसम विभाग के दो में से एक स्टेशन द्वारा अंकित न्यूनतम तापमान <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82" title="कन्हेरी गुफाएं">कन्हेरी गुफाएं</a> के निकट नगर की सीमाओं के भीतर स्थित स्टेशन द्वारा न्यूनतम तापमान <a href="/wiki/%E0%A5%AE_%E0%A4%AB%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="८ फरवरी" class="mw-redirect">८ फरवरी</a>,<a href="/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AE" title="२००८">२००८</a> को 6.5 °से. (43.7 °फ़ै.) अंकित किया गया। <sup id="cite_ref-27" class="reference"><a href="#cite_note-27">[28]</a></sup></p>
<h2><span class="editsection">[<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&section=5" title="अनुभाग सम्पादन: अर्थ-व्यवस्था">संपादित करें</a>]</span> <span class="mw-headline" id=".E0.A4.85.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.A5-.E0.A4.B5.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.B5.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.A5.E0.A4.BE">अर्थ-व्यवस्था</span></h2>
<div class="rellink relarticle mainarticle"><i>मुख्य लेख : <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5_%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE" title="मुंबई की अर्थ व्यवस्था">मुंबई की अर्थ व्यवस्था</a></i></div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:222px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Mumbai_Skyline_at_Night.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Mumbai_Skyline_at_Night.jpg/220px-Mumbai_Skyline_at_Night.jpg" width="220" height="108" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Mumbai_Skyline_at_Night.jpg" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
<a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%AB%E0%A5%87_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A1" title="कफे परेड">कफे परेड</a> मुंबई का महत्वपूर्ण व्यवसायिक केन्द्र है, जहां विश्व व्यापार केन्द्र स्थित है, व अन्य कई महत्वपूर्ण आर्थिक संस्थान भी हैं।</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:222px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Bombay_Stock_Exchange.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Bombay_Stock_Exchange.jpg/220px-Bombay_Stock_Exchange.jpg" width="220" height="293" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Bombay_Stock_Exchange.jpg" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
<a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%89%E0%A4%95_%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9C" title="बंबई स्टॉक एक्स्चेंज" class="mw-redirect">बंबई स्टॉक एक्स्चेंज</a> <a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="एशिया">एशिया</a> का पुरातनतम स्टॉक एक्स्चेंज है</div>
</div>
</div>
<p>मुंबई भारत की सबसे बड़ी नगरी है। यह देश की एक महत्वपूर्ण आर्थिक केन्द्र भी है, जो सभी फैक्ट्री रोजगारों का १०%, सभी <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A4%B0" title="आयकर">आयकर</a> संग्रह का ४०%, सभी सीमा शुल्क का ६०%, केन्द्रीय राजस्व का २०% व भारत के विदेश व्यापार एवं <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="भारतीय रुपया"><img alt="भारतीय रुपया" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/Indian_Rupee_symbol.svg/7px-Indian_Rupee_symbol.svg.png" width="7" height="10" style="vertical-align: baseline"></a>40 बिलियन (<a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%A1%E0%A5%89%E0%A4%B2%E0%A4%B0" title="अमरीकी डॉलर" class="mw-redirect">US$</a>820 मिलियन)</span> निगमित करों से योगदान देती है। <sup id="cite_ref-28" class="reference"><a href="#cite_note-28">[29]</a></sup> मुंबई की प्रति-व्यक्ति आय <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="भारतीय रुपया"><img alt="भारतीय रुपया" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/Indian_Rupee_symbol.svg/7px-Indian_Rupee_symbol.svg.png" width="7" height="10" style="vertical-align: baseline"></a>48,954 (<a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%A1%E0%A5%89%E0%A4%B2%E0%A4%B0" title="अमरीकी डॉलर" class="mw-redirect">US$</a>1,010)</span> है, जो राष्ट्रीय औसत आय की लगभग तीन गुणा है। <sup id="cite_ref-29" class="reference"><a href="#cite_note-29">[30]</a></sup> भारत के कई बड़े उद्योग (<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%9F_%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%95" title="भारतीय स्टेट बैंक">भारतीय स्टेट बैंक</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%AA" title="टाटा ग्रुप" class="mw-redirect">टाटा ग्रुप</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C" title="गोदरेज">गोदरेज</a> एवं <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%B8" title="रिलायंस" class="mw-redirect">रिलायंस</a> सहित) तथा चार <a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A5%89%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8_%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%AC%E0%A4%B2_500" title="फॉर्च्यून ग्लोबल 500" class="mw-redirect">फॉर्च्यून ग्लोबल 500</a> कंपनियां भी मुंबई में स्थित हैं। कई विदेशी बैंक तथा संस्थानों की भी शाखाएं यहां के विश्व व्यापार केंद्र क्षेत्र में स्थित हैं। <sup id="cite_ref-30" class="reference"><a href="#cite_note-30">[31]</a></sup> सन <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AE%E0%A5%A6" title="१९८०">१९८०</a> तक, मुंबई अपने कपड़ा उद्योग व पत्तन के कारण संपन्नता अर्जित करता था, किन्तु स्थानीय अर्थ-व्यवस्था तब से अब तक कई गुणा सुधर गई है, जिसमें अब अभियांत्रिकी, रत्न व्यवसाय, हैल्थ-केयर एवं सूचना प्रौद्योगिकी भी सम्मिलित हैं। मुंबई में ही <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE_%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="भाभा आण्विक अनुसंधान केंद्र" class="mw-redirect">भाभा आण्विक अनुसंधान केंद्र</a> भी स्थित है। यहीं भारत के अधिकांश विशिष्ट तकनीकी उद्योग स्थित हैं, जिनके पास आधुनिक औद्योगिक आधार संरचना के साथ ही अपार मात्रा में कुशल मानव संसाधन भी हैं। आर्थिक कंपनियों के उभरते सितारे, ऐयरोस्पेस, ऑप्टिकल इंजीनियरिंग, सभी प्रकार के कम्प्यूटर एवं इलेक्ट्रॉनिक उपकरण, जलपोत उद्योग तथा पुनर्नवीनीकृत ऊर्जा स्रोत तथा शक्ति-उद्योग यहां अपना अलग स्थान रखते हैं।</p>
<p>नगर के कार्यक्षेत्र का एक बड़ा भाग केन्द्र एवं राज्य सरकारी कर्मचारी बनाते हैं। मुंबई में एक बड़ी मात्रा में कुशल तथा अकुशल व अर्ध-कुशल श्रमिकों की शक्ति है, जो प्राथमिकता से अपना जीवन यापन टैक्सी-चालक, फेरीवाले, यांत्रिक व अन्य ब्लू कॉलर कार्यों से करते हैं। पत्तन व जहाजरानी उद्योग भी प्रत्यक्ष व अप्रत्यक्ष रूप से ढ़ेरों कर्मचारियों को रोजगार देता है। नगर के <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="धारावी">धारावी</a> क्षेत्र में, यहां का कूड़ा पुनर्चक्रण उद्योग स्थापित है। इस जिले में अनुमानित १५,००० एक-कमरा फैक्ट्रियां हैं।<sup id="cite_ref-gua_31-0" class="reference"><a href="#cite_note-gua-31">[32]</a></sup></p>
<p>मीडिया उद्योग भी यहां का एक बड़ा नियोक्ता है। भारत के प्रधान दूरदर्शन व उपग्रह तंत्रजाल (नेटवर्क), व मुख्य प्रकाशन गृह यहीं से चलते हैं। <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="हिन्दी चलचित्र" class="mw-redirect">हिन्दी चलचित्र</a> उद्योग का केन्द्र भी यहीं स्थित है, जिससे प्रति वर्ष विश्व की सर्वाधिक फिल्में रिलीज़ होती हैं। <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%89%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%81%E0%A4%A1" title="बॉलीवुड">बॉलीवुड</a> शब्द बॉंम्बे व <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%89%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%81%E0%A4%A1" title="हॉलीवुड">हॉलीवुड</a> को मिलाकर निर्मित है। मराठी दूरदर्शन एवं <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80_%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="मराठी चलचित्र">मराठी फिल्म उद्योग</a> भी मुंबई में ही स्थित है।</p>
<p>शेष भारत की तरह, इसकी वाणिज्यिक राजधानी मुंबई ने भी १९९१ के सरकारी उदारीकरण नीति के चलते आर्थिक उछाल(सहसावृद्धि) को देखा है। इसके साथ ही १९९० के मध्य दशक में सूचना प्रौद्योगिकी, निर्यात, सेवाएं व <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A5%80_%E0%A4%93" title="बी पी ओ">बी पी ओ</a> उद्योगों में भी उत्थान देखा है। मुंबई का मध्यम-वर्गीय नागरिक जहां इस उछाल से सर्वाधिक प्रभावित हुआ है वहीं वो इसकी प्रतिक्रिया स्वरूप उपभोक्ता उछाल का कर्ता भी है। इन लोगों की ऊपरावर्ती गतिशीलता ने उपभोक्तओं के जीवन स्तर व व्यय क्षमता को भी उछाला है। मुंबई को वित्तीय बहाव के आधार पर मास्टरकार्ड वर्ल्डवाइड के एक सर्वेक्षण में; विश्व के दस सर्वोच्च वाणिज्य केन्द्रों में से एक गिना गया है। <sup id="cite_ref-autogenerated1_3-1" class="reference"><a href="#cite_note-autogenerated1-3">[4]</a></sup></p>
<h2><span class="editsection">[<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&section=6" title="अनुभाग सम्पादन: नागर प्रशासन">संपादित करें</a>]</span> <span class="mw-headline" id=".E0.A4.A8.E0.A4.BE.E0.A4.97.E0.A4.B0_.E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.B6.E0.A4.BE.E0.A4.B8.E0.A4.A8">नागर प्रशासन</span></h2>
<div class="rellink relarticle mainarticle"><i>मुख्य लेख : <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="बृहन्मुंबई नगरमहापालिका" class="mw-redirect">बृहन्मुंबई नगरमहापालिका</a></i></div>
<p>मुंबई में दो पृथक क्षेत्र हैं: नगर एवं उपनगर, यही <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a> के दो जिले भी बनाते हैं। शहरी क्षेत्र को प्रायः <b>द्वीप नगर</b> या आइलैण्ड सिटी कहा जाता है।<sup id="cite_ref-32" class="reference"><a href="#cite_note-32">[33]</a></sup> नगर का प्रशासन <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A4%AE" title="बृहन्मुंबई नगर निगम" class="mw-redirect">बृहन्मुंबई नगर निगम</a> (बी एम सी) (पूर्व बंबई नगर निगम) के अधीन है, जिसकी कार्यपालक अधिकार नगर निगम आयुक्त, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0#.E0.A4.B8.E0.A4.B0.E0.A4.95.E0.A4.BE.E0.A4.B0" title="महाराष्ट्र">राज्य सरकार</a> द्वारा नियुक्त एक <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88_%E0%A4%8F_%E0%A4%8F%E0%A4%B8" title="आई ए एस" class="mw-redirect">आई ए एस</a> अधिकारी को दिये गए हैं। निगम में 227 पार्षद हैं, जो 24 नगर निगम वार्डों का प्रतिनिधित्व करते हैं, पाँच नामांकित पार्षद व एक महापौर हैं। निगम नागरिक सुविधाओं एवं शहर की अवसंरचना आवश्यकताओं के लिए प्रभारी है। एक सहायक निगम आयुक्त प्रत्येक वार्ड का प्रशासन देखता है। पार्षदों के चुनाव हेतु, लगभग सभी राजनीतिक पार्टियां अपने प्रत्याशि खड़े करतीं हैं। मुंबई महानगरीय क्षेत्र में 7 नगर निगम व 13 नगर परिषद हैं। <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%80_%E0%A4%8F%E0%A4%AE_%E0%A4%B8%E0%A5%80" title="बी एम सी" class="mw-redirect">बी एम सी</a> के अलावा, यहां <a href="/wiki/%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87" title="ठाणे">ठाणे</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A3-%E0%A4%A1%E0%A5%8B%E0%A4%82%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="कल्याण-डोंभीवली">कल्याण-डोंभीवली</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="नवी मुंबई">नवी मुंबई</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%B0" title="मीरा भयंदर">मीरा भयंदर</a>, भिवंडी-निज़ामपुर एवं उल्हासनगर की नगरमहापालिकाएं व नगरपालिकाएं हैं।<sup id="cite_ref-citymum_33-0" class="reference"><a href="#cite_note-citymum-33">[34]</a></sup></p>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:222px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Highcourt.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Highcourt.jpg/220px-Highcourt.jpg" width="220" height="165" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Highcourt.jpg" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
<a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%89%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="बंबई उच्च न्यायालय" class="mw-redirect">बंबई उच्च न्यायालय</a> का अधिकारक्षेत्र <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BE" title="गोवा" class="mw-redirect">गोवा</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B5" title="दमन एवं दीव" class="mw-redirect">दमन एवं दीव</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="दादरा एवं नागर हवेली" class="mw-redirect">दादरा एवं नागर हवेली</a> पर है।</div>
</div>
</div>
<p>ग्रेटर मुंबई में महाराष्ट्र के दो जिले बनते हैं, प्रत्येक का एक <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7" title="जिलाध्यक्ष">जिलाध्यक्ष</a> है। जिलाध्यक्ष जिले की सम्पत्ति लेख, केंद्र सरकार के राजस्व संग्रहण के लिए उत्तरदायी होता है। इसके साथ ही वह शहर में होने वाले चुनावों पर भी नज़र रखता है।</p>
<p><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8" title="मुंबई पुलिस">मुंबई पुलिस</a> का अध्यक्ष <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8" title="मुंबई पुलिस">पुलिस आयुक्त</a> होता है, जो <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE" title="भारतीय पुलिस सेवा">आई पी एस</a> अधिकारी होता है। मुंबई पुलिस राज्य गृह मंत्रालय के अधीन आती है। नगर सात पुलिस ज़ोन व सत्रह यातायात पुलिस ज़ोन में बंटा हुआ है, जिनमें से प्रत्येक का एक पुलिस उपायुक्त है। यातायात पुलिस मुंबई पुलिस के अधीन एक स्वायत्त संस्था है। <sup id="cite_ref-34" class="reference"><a href="#cite_note-34">[35]</a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%85%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%A6%E0%A4%B2" title="मुंबई अग्निशमन दल">मुंबई अग्निशमन दल</a> विभाग का अध्यक्ष एक मुख्य फायर अधिकारी होता है, जिसके अधीन चार उप मुख्य फायर अधिकारी व छः मंडलीय अधिकारी होते हैं।</p>
<p>मुंबई में ही <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%89%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="बंबई उच्च न्यायालय" class="mw-redirect">बंबई उच्च न्यायालय</a> स्थित है, जिसके अधिकार-क्षेत्र में <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%86" title="गोआ">गोआ</a> राज्य एवं <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B5" title="दमन एवं दीव" class="mw-redirect">दमन एवं दीव</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="दादरा एवं नागर हवेली" class="mw-redirect">दादरा एवं नागर हवेली</a> के <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="केंद्र शासित प्रदेश" class="mw-redirect">केंद्र शासित प्रदेश</a> भी आते हैं। मुंबई में दो निम्न न्यायालय भी हैं, स्मॉल कॉज़ेज़ कोर्ट –नागरिक मामलों हेतु, व विशेष टाडा (टेररिस्ट एण्ड डिस्रप्टिव एक्टिविटीज़) न्यायालय –जहां आतंकवादियों व फैलाने वालों व विध्वंसक प्रवृत्ति व गतिविधियों में पहड़े गए लोगों पर मुकदमें चलाए जाते हैं।</p>
<p>शहर में <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE" title="लोक सभा">लोक सभा</a> की छः व महाराष्ट्र <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE" title="विधान सभा" class="mw-redirect">विधान सभा</a> की चौंतीस सीटें हैं। मुंबई की महापौर शुभा रावल हैं, नगर निगम आयुक्त हैं जयराज फाटाक एवं शेर्रिफ हैं इंदु साहनी।</p>
<h2><span class="editsection">[<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&section=7" title="अनुभाग सम्पादन: यातायात">संपादित करें</a>]</span> <span class="mw-headline" id=".E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.A4.E0.A4.BE.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.A4">यातायात</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:222px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Chhatrapati_Shivaji_Terminus_(Victoria_Terminus).jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c5/Chhatrapati_Shivaji_Terminus_%28Victoria_Terminus%29.jpg/220px-Chhatrapati_Shivaji_Terminus_%28Victoria_Terminus%29.jpg" width="220" height="128" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Chhatrapati_Shivaji_Terminus_(Victoria_Terminus).jpg" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
<a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%B8" title="छत्रपति शिवाजी टर्मिनस">छत्रपति शिवाजी टर्मिनस</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A5%87,_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="मध्य रेलवे, भारत">मध्य रेलवे</a> का मुख्यालय है, व <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8B" title="युनेस्को">युनेस्को</a> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B2" title="विश्व धरोहर स्थल" class="mw-redirect">विश्व धरोहर स्थल</a> है</div>
</div>
</div>
<div class="rellink relarticle mainarticle"><i>मुख्य लेख : <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई में लिक यातायात (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मुंबई में लिक यातायात</a></i></div>
<p>मुंबई के अधिकांश निवासी अपने आवास व कार्याक्षेत्र के बीच आवागमन के लिए कोल यातायात पर निर्भर हैं। मुंबई के यातायात में <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A5%87" title="मुंबई उपनगरीय रेलवे" class="mw-redirect">मुंबई उपनगरीय रेलवे</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%89%E0%A4%82%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%87_%E0%A4%87%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%8F%E0%A4%82%E0%A4%A1_%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F" title="बॉंम्बे इलेक्ट्रिक सप्लाई एंड ट्रांस्पोर्ट" class="mw-redirect">बी ई एस टी (बेस्ट)</a> की बसें, टैक्सी ऑटोरिक्शा, फेरी सेवा आतीं हैं।यह शहर <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2" title="भारतीय रेल">भारतीय रेल</a> के दो मंडलों का मुख्यालय है: मध्य रेलवे (सेंट्रल रेलवे), जिसका मुख्यालय <a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%B8" title="छत्रपति शिवाजी टर्मिनस">छत्रपति शिवाजी टर्मिनस</a> है, एवं पश्चिम रेलवे, जिसका मुख्यालय चर्चगेट के निकट स्थित है। नगर यातायात की रीढ़ है <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2" title="मुंबई उपनगरीय रेल">मुंबई उपनगरीय रेल</a>, जो तीन भिन्न नेटव्र्कों से बनी है, जिनके रूट शहर की लम्बाई में <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0" title="उत्तर">उत्तर</a>-<a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3" title="दक्षिण">दक्षिण</a> दिशा में दौड़ते हैं। मुंबई मैट्रो, एक भूमिगत एवं उत्थित स्तरीय रेलवे प्रणाली, जो फिल्हाल निर्माणाधीन है, <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BE" title="वर्सोवा" class="mw-redirect">वर्सोवा</a> से <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="अंधेरी">अंधेरी</a> होकर <a href="/wiki/%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%B0" title="घाटकोपर">घाटकोपर</a> तक प्रथम चरण में 2009 तक चालू होगी।</p>
<p>मुंबई भारत के अन्य भागों से <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2" title="भारतीय रेल">भारतीय रेल</a> द्वारा व्यवस्थित ढंग से जुड़ा है। रेलगाड़ियां <a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%B8" title="छत्रपति शिवाजी टर्मिनस">छत्रपति शिवाजी टर्मिनस</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0" title="दादर">दादर</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%95_%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%B8" title="लोकमान्य तिलक टर्मिनस" class="mw-redirect">लोकमान्य तिलक टर्मिनस</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="मुंबई सेंट्रल">मुंबई सेंट्रल</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE" title="बांद्रा">बांद्रा</a> टर्मिनस एवं <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="अंधेरी">अंधेरी</a> से आरंभ या समाप्त होती हैं। मुंबई उपनगरीय रेल प्रणाली 6.3 मिलियन यात्रियों को प्रतिदिन लाती ले जाती है।<sup id="cite_ref-35" class="reference"><a href="#cite_note-35">[36]</a></sup></p>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:222px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Best_cbd_wad.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Best_cbd_wad.jpg/220px-Best_cbd_wad.jpg" width="220" height="165" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Best_cbd_wad.jpg" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
<a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%89%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%87_%E0%A4%87%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%8F%E0%A4%82%E0%A4%A1_%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F" title="बॉम्बे इलेक्ट्रिक सप्लाई एंड ट्रांस्पोर्ट" class="mw-redirect">बी ई एस टी</a> बस</div>
</div>
</div>
<p><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%89%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%87_%E0%A4%87%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%8F%E0%A4%82%E0%A4%A1_%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F" title="बॉम्बे इलेक्ट्रिक सप्लाई एंड ट्रांस्पोर्ट" class="mw-redirect">बी ई एस टी</a> द्वारा चालित बसें, लगभग नगर के हरेक भाग को यातायात उपलब्ध करातीं हैं। साथ ही <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="नवी मुंबई">नवी मुंबई</a> एवं <a href="/wiki/%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87" title="ठाणे">ठाणे</a> के भी भाग तक जातीं हैं। बसें छोटी से मध्यम दूरी तक के सफर के लिए प्रयोगनीय हैं, जबकि ट्रेनें लम्बी दूरियों के लिए सस्ता यातायात उपलब्ध करातीं हैं। बेस्ट के अधीन लगभग 3,408 बसें चलतीं हैं,<sup id="cite_ref-36" class="reference"><a href="#cite_note-36">[37]</a></sup> जो प्रतिदिन लगभग 4.5 मिलियन यात्रियों को 340 बस-रूटों पर लाती ले जातीं हैं। इसके बेड़े में सिंगल-डेकर, डबल-डेकर, वेस्टीब्यूल, लो-फ्लोर, डिसेबल्ड फ्रेंड्ली, वातानुकूलित एवं हाल ही में जुड़ीं यूरो-तीन सम्मत सी एन जी चालित बसें सम्मिलित हैं। <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%95_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B9%E0%A4%A8_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A4%AE" title="महाराष्ट्र राज्य सड़क परिवहन निगम">महाराष्ट्र राज्य सड़क परिवहन निगम</a> (एम एस आर टी सी) की अन्तर्शहरीय यातायात सेवा है, जो मुंबई को राज्य व अन्य राज्यों के शहरों से जोड़तीं हैं। मुंबई दर्शन सेवा के द्वारा पर्यटक यहां के स्थानीय पर्यटन स्थलों का एक दिवसीय दौरा कर सकते हैं।</p>
<p>काली व पीली, मीटर-युक्त टैसी सेवा पूरे शहर में उपलब्ध है। मुंबई के उपनगरीय क्षेत्रों में ऑटोरिक्शा उपलब्ध हैं, जो सी एन जी चालित हैं, व भाड़े पर चलते हैं। ये तिपहिया सवारी जाने आने का उपयुक्त साधन हैं। ये भाड़े के यातायात का सबसे सस्ता जरिया हैं, व इनमें तीन सवारियां बैठ सकतीं हैं।</p>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:222px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Mumbai_Airport.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Mumbai_Airport.jpg/220px-Mumbai_Airport.jpg" width="220" height="165" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Mumbai_Airport.jpg" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
<a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="छत्रपति शिवाजी अन्तर्राष्ट्रीय विमानक्षेत्र" class="mw-redirect">छत्रपति शिवाजी अन्तर्राष्ट्रीय विमानक्षेत्र</a> दक्षिण <a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="एशिया">एशिया</a> का व्यस्ततम हवाई अड्डा है।<sup id="cite_ref-autogenerated2_37-0" class="reference"><a href="#cite_note-autogenerated2-37">[38]</a></sup></div>
</div>
</div>
<p>मुंबई का <a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="छत्रपति शिवाजी अन्तर्राष्ट्रीय विमानक्षेत्र" class="mw-redirect">छत्रपति शिवाजी अन्तर्राष्ट्रीय विमानक्षेत्र</a> (पूर्व सहर अन्तर्राष्ट्रीय विमानक्षेत्र) दक्षिण एशिया का व्यस्ततम हवाई अड्डा है।<sup id="cite_ref-autogenerated2_37-1" class="reference"><a href="#cite_note-autogenerated2-37">[38]</a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%B9%E0%A5%82_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="जूहू विमानक्षेत्र" class="mw-redirect">जूहू विमानक्षेत्र</a> भारत का प्रथम विमानक्षेत्र है, जिसमें फ्लाइंग क्लब व एक हैलीपोर्ट भी हैं। प्रस्तावित <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="नवी मुंबई अन्तर्राष्ट्रीय विमानक्षेत्र">नवी मुंबई अन्तर्राष्ट्रीय विमानक्षेत्र</a>, जो कोपरा-पन्वेल क्षेत्र में बनना है, को सरकार की मंजूरी मिल चुकी है, पूरा होने पर, वर्तमान हवाई अड्डे का भार काफी हद तक कम कर देगा। मुंबई में देश के 25% अन्तर्देशीय व 38% अन्तर्राष्ट्रीय यात्री यातायात सम्पन्न होता है। अपनी भौगोलिक स्थिति के कारण, मुंबई में विश्व के सर्वश्रेष्ठ प्राकृतिक पत्तन उपलब्ध हैं। यहां से ही देश के यात्री व कार्गो का 50% आवागमन होता है।<sup id="cite_ref-Manorama2006_4-1" class="reference"><a href="#cite_note-Manorama2006-4">[5]</a></sup> यह <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A8%E0%A5%8C%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="भारतीय नौसेना">भारतीय नौसेना</a> का एक महत्वपूर्ण बेस भी है, क्योंकि यहां पश्चिमी नौसैनिक कमान भी स्थित है। <sup id="cite_ref-38" class="reference"><a href="#cite_note-38">[39]</a></sup> फैरी भी द्वीपों आदि के लिए उपलब्ध हैं, जो कि द्वीपों व तटीय स्थलों पर जाने का एक सस्ता जरिया हैं।</p>
<h2><span class="editsection">[<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&section=8" title="अनुभाग सम्पादन: उपयोगिता सेवाएं">संपादित करें</a>]</span> <span class="mw-headline" id=".E0.A4.89.E0.A4.AA.E0.A4.AF.E0.A5.8B.E0.A4.97.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A4.BE_.E0.A4.B8.E0.A5.87.E0.A4.B5.E0.A4.BE.E0.A4.8F.E0.A4.82">उपयोगिता सेवाएं</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:222px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Mumbai_Bmc.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Mumbai_Bmc.jpg/220px-Mumbai_Bmc.jpg" width="220" height="313" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Mumbai_Bmc.jpg" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
<a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%8F%E0%A4%AE%E0%A4%B8%E0%A5%80" title="बीएमसी" class="mw-redirect">बीएमसी</a> मुख्यालय</div>
</div>
</div>
<dl>
<dd><span class="boilerplate seealso"><i>इन्हें भी देखें: <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई के जल स्रोत (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मुंबई के जल स्रोत</a></i></span></dd>
</dl>
<p><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A4%AE" title="बृहन्मुंबई नगर निगम" class="mw-redirect">बी एम सी</a> शहर की पेय जलापूर्ति करता है। इस जल का अधिकांश भाग तुलसी एवं विहार झील से तथा कुछ अन्य उत्तरी झीलों से आता है। यह जल भाण्डुप एशिया के सबसे बड़े जल-शोधन संयंत्र में में शोधित कर आपूर्ति के लिए उपलब्ध कराया जाता है। भारत की प्रथम भूमिगत जल-सुरंग भी मुंबई में ही बनने वाली है।<sup id="cite_ref-39" class="reference"><a href="#cite_note-39">[40]</a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%80_%E0%A4%8F%E0%A4%AE_%E0%A4%B8%E0%A5%80" title="बी एम सी" class="mw-redirect">बी एम सी</a> ही शहर की सड़क रखरखाव और कूड़ा प्रबंधन भी देखता है। प्रतिदिन शहर का लगभग ७८०० मीट्रिक टन कूड़ा उत्तर-पूर्वी क्षेत्र में मुलुंड, उत्तर-पश्चिम में गोराई और पूर्व में देवनार में डम्प किया जाता है। सीवेज ट्रीटमेंट वर्ली और बांद्रा में कर सागर में निष्कासित किया जाता है।</p>
<p>मुंबई शहर में विद्युत आपूर्ति <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%89%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%87_%E0%A4%87%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%8F%E0%A4%82%E0%A4%A1_%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F" title="बॉम्बे इलेक्ट्रिक सप्लाई एंड ट्रांस्पोर्ट" class="mw-redirect">बेस्ट</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%B8_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B9" title="रिलायंस समूह" class="mw-redirect">रिलायंस एनर्जी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B9" title="टाटा समूह">टाटा पावर</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%A3" title="महावितरण" class="mw-redirect">महावितरण</a> (महाराष्ट्र राज्य विद्युत वितरण कंपनी लि.) करते हैं। यहां की अधिकांश आपूर्ति जल-विद्युत और नाभिकीय शक्ति से होती है। शहर की विद्युत खपत उत्पादन क्षमता को पछाड़ती जा रही है। शहर का सबसे बड़ा दूरभाष सेवा प्रदाता <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%A8_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A4%AE_%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A1" title="महानगर टेलीफोन निगम लिमिटेड">एम टी एन एल</a> है। इसकी २००० तक लैंडलाइन और सेल्युलर सेवा पर मोनोपॉली थी। आज यहां मोबाइल सेवा प्रदाताओं में <a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%B2" title="एयरटेल">एयरटेल</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%A8" title="वोडाफोन" class="mw-redirect">वोडाफोन</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%AE_%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%8F%E0%A4%A8_%E0%A4%8F%E0%A4%B2" title="एम टी एन एल" class="mw-redirect">एम टी एन एल</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A5%80_%E0%A4%8F%E0%A4%B2" title="बी पी एल" class="mw-redirect">बी पी एल</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%B8_%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%82%E0%A4%B8" title="रिलायंस कम्युनिकेशंस">रिलायंस कम्युनिकेशंस</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B9" title="टाटा समूह">टाटा इंडिकॉम</a> हैं। शहर में <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%8F%E0%A4%B8_%E0%A4%8F%E0%A4%AE" title="जी एस एम" class="mw-redirect">जी एस एम</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%A1%E0%A5%80_%E0%A4%8F%E0%A4%AE_%E0%A4%8F" title="सी डी एम ए" class="mw-redirect">सी डी एम ए</a> सेवाएं, दोनों ही उपलब्ध हैं। <a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%AE_%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%8F%E0%A4%A8_%E0%A4%8F%E0%A4%B2" title="एम टी एन एल" class="mw-redirect">एम टी एन एल</a> एवं <a href="/wiki/%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B9" title="टाटा समूह">टाटा</a> यहां <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%89%E0%A4%A1%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%A1" title="ब्रॉडबैंड" class="mw-redirect">ब्रॉडबैंड</a> सेवा भी उपलब्ध कराते हैं।</p>
<h2><span class="editsection">[<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&section=9" title="अनुभाग सम्पादन: जनसांख्यिकी">संपादित करें</a>]</span> <span class="mw-headline" id=".E0.A4.9C.E0.A4.A8.E0.A4.B8.E0.A4.BE.E0.A4.82.E0.A4.96.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A5.80">जनसांख्यिकी</span></h2>
<dl>
<dd><span class="boilerplate seealso"><i>इन्हें भी देखें: <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80" title="मुंबई की जनसांख्यिकी">मुंबई की जनसांख्यिकी</a> एवं <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई सांख्यिकी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मुंबई सांख्यिकी</a></i></span></dd>
</dl>
<table class="toccolours collapsible collapsed" align="right" cellpadding="1" cellspacing="0" style="margin:0 0 1em 1em; clear:right; text-align:right" id="collapsibleTable0">
<tbody><tr>
<th colspan="4" bgcolor="#FFCCAA" style="background-color:#ffccaa; padding-right:3px; padding-left:3px; font-size:110%; text-align:center"><span class="collapseButton">[<a style="" id="collapseButton0" href="javascript:collapseTable(0);">दिखाएँ</a>]</span>जनसंख्या बढ़वार</th>
</tr>
<tr style="font-size: 95%; display: none; ">
<th style="text-align:center; border-bottom:1px solid black">जनगणना</th>
<th style="text-align:center; border-bottom:1px solid black">जनसंख्या</th>
<th style="text-align:center; border-bottom:1px solid black"></th>
<th style="text-align:center; border-bottom:1px solid black"> %±</th>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td style="text-align:center"><b><a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AD%E0%A5%A7" title="१९७१">१९७१</a></b></td>
<td style="padding-left:8px">59,70,575</td>
<td></td>
<td style="padding-left:8px">
<center>—</center>
</td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td style="text-align:center"><b><a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AE%E0%A5%A7" title="१९८१">१९८१</a></b></td>
<td style="padding-left:8px">82,43,405</td>
<td></td>
<td style="padding-left:8px">38.1%</td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td style="text-align:center"><b><a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%A7" title="१९९१">१९९१</a></b></td>
<td style="padding-left:8px">99,25,891</td>
<td></td>
<td style="padding-left:8px">20.4%</td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td style="text-align:center"><b><a href="/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%A7" title="२००१">२००१</a></b></td>
<td style="padding-left:8px">1,19,14,398</td>
<td></td>
<td style="padding-left:8px">20.0%</td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td colspan="4" style="border-top:1px solid black; font-size:85%; text-align:left">
<center>स्रोत: <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई महानगरीय क्षेत्र विकास प्राधिकरण (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मुंबई महानगरीय क्षेत्र विकास प्राधिकरण</a> (MMRDA)<sup id="cite_ref-40" class="reference"><a href="#cite_note-40">[41]</a></sup><br>
आंकड़े <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="भारत सरकार">भारत सरकार</a> की जनगणना पर आधारित हैं।</center>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:222px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Mumbai_skyline_B%26W.jpg" class="image"><img alt="Skyscrapers under construction dotted by maller buildings and trees. A beach is in front of them" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Mumbai_skyline_B%26W.jpg/220px-Mumbai_skyline_B%26W.jpg" width="220" height="165" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Mumbai_skyline_B%26W.jpg" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
Since the 1970s, Mumbai has witnessed a construction boom and a significant influx of migrants, making it India's largest city</div>
</div>
</div>
<p>२००१ की जनगणना अनुसार मुंबई की जनसंख्या ११,९१४,३९८ थी।<sup id="cite_ref-41" class="reference"><a href="#cite_note-41">[42]</a></sup> वर्ल्ड गैज़ेटियर द्वारा २००८ में किये गये गणना कार्यक्रम के अनुसार मुंबई की जनसंख्या १३,६६२,८८५ थी।<sup id="cite_ref-42" class="reference"><a href="#cite_note-42">[43]</a></sup> तभी <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="मुंबई महानगरीय क्षेत्र">मुंबई महानगरीय क्षेत्र</a> की जनसंख्या २१,३४७,४१२ थी।<sup id="cite_ref-43" class="reference"><a href="#cite_note-43">[44]</a></sup> यहां की जनसंख्या घनत्व २२,००० व्यक्ति प्रति <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97_%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%9F%E0%A4%B0" title="वर्ग किलोमीटर">वर्ग किलोमीटर</a> था। २००१ की जनगणना अनुसार बी.एम.सी के प्रशासनाधीन ग्रेटर मुंबई क्षेत्र की साक्षरता दर ७७.४५% थी,<sup id="cite_ref-mmrddata_44-0" class="reference"><a href="#cite_note-mmrddata-44">[45]</a></sup> जो राष्ट्रीय औसत ६४.८% से अधिक थी।<sup id="cite_ref-45" class="reference"><a href="#cite_note-45">[46]</a></sup> यहां का लिंग अनुपात ७७४ स्त्रियां प्रति १००० पुरुष द्वीपीय क्षेत्र में, ८२६ उपनगरीय क्षेत्र और ८११ ग्रेटर मुंबई में,<sup id="cite_ref-mmrddata_44-1" class="reference"><a href="#cite_note-mmrddata-44">[45]</a></sup> जो आंकड़े सभी राष्ट्रीय औसत अनुपात ९३३ से नीचे हैं।<sup id="cite_ref-46" class="reference"><a href="#cite_note-46">[47]</a></sup> यह निम्नतर लिंग अनुपात बड़ी संख्या में रोजगार हेतु आये प्रवासी पुरुषों के कारण है, जो अपने परिवार को अपने मूल स्थान में ही छोड़कर आते हैं।<sup id="cite_ref-47" class="reference"><a href="#cite_note-47">[48]</a></sup></p>
<p>मुंबई में ६७.३९% हिन्दू, १८.५६% मुस्लिम, ३.९९% जैन और ३.७२% ईसाई लोग हैं। इनमें शेष जनता <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%96" title="सिख">सिख</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%80" title="पारसी">पारसी</a>यों की है।<sup id="cite_ref-48" class="reference"><a href="#cite_note-48">[49]</a></sup><sup id="cite_ref-ReferenceA_49-0" class="reference"><a href="#cite_note-ReferenceA-49">[50]</a></sup> मुंबई में पुरातनतम, मुस्लिम संप्रदाय में दाउदी बोहरे, खोजे और <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%A3%E0%A5%80" title="कोंकणी">कोंकणी</a> मुस्लिम हैं। <sup id="cite_ref-50" class="reference"><a href="#cite_note-50">[51]</a></sup> स्थानीय ईसाइयों में ईस्ट इंडियन कैथोलिक्स हैं, जिनका धर्मांतरण पुर्तगालियों ने १६वीं शताब्दी में किया था।<sup id="cite_ref-51" class="reference"><a href="#cite_note-51">[52]</a></sup> शहर की जनसंख्या का एक छोटा अंश इज़्राइली बेने यहूदी और <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%80" title="पारसी">पारसी</a>यों का भी है, जो लगभग १६०० वर्ष पूर्व यहां <a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B8_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%80" title="फारस की खाड़ी" class="mw-redirect">फारस की खाड़ी</a> या <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%A8" title="यमन">यमन</a> से आये थे।<sup id="cite_ref-52" class="reference"><a href="#cite_note-52">[53]</a></sup></p>
<p>मुंबई में भारत के किसी भी <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="भारत के महानगर" class="mw-redirect">महानगर</a> की अपेक्षा सबसे अधिक बहुभाषियों की संख्या है।<a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a> राज्य की आधिकारिक राजभाषा <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80" title="मराठी" class="mw-redirect">मराठी</a> है। अन्य बोली जाने वाली भाषाओं में <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="हिन्दी">हिन्दी</a>, और <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80" title="अंग्रेज़ी" class="mw-redirect">अंग्रेज़ी</a> हैं।<sup id="cite_ref-53" class="reference"><a href="#cite_note-53">[54]</a></sup> एक सर्वसाधारण की बोलचाल की निम्न-स्तरीय भाषा है <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%87%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="बंबइया हिन्दी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बंबइया हिन्दी</a> जिसमें अधिकांश शब्द और व्याकरण तो हिन्दी का ही है, किंतु इसके अलावा मराठी और अंग्रेज़ी के शब्द भी हैं। इसके अलावा कुछ शब्द यही अविष्कृत हैं। मुंबई के लोग अपने आफ को मुंबईकर या मुंबैयाइट्स कहलाते हैं। उच्चस्तरीय व्यावसाय में संलग्न लोगों द्वारा अंग्रेज़ी को वरीयता दी जाती है।</p>
<p>मुंबई में भी तीव्र गति से शहरीकरण को अग्रसर <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="विकसित देश">विकसित देशों</a> के शहरों द्वारा देखी जारही प्रधान शहरीकरण समस्या का सामना करना पड़ रहा है। इनमें गरीबी, बेरोजगारी, गिरता जन-स्वास्थ्य और अशिक्षा/असाक्षरता प्रमुख हैं। यहां की भूमि के मूल्य इतने ऊंचे हो गये हैं, कि लोगों को निम्नस्तरीय क्षेत्रों में अपने व्यवसाय स्थल से बहुत दूर रहना पड़ता है। इस कारण सड़कों पर यातायात जाम, और लोक-परिवहन आदि में अत्यधिक भीड़ बढ़ती ही जा रही हैं। मुंबई की कुल जनसंख्या का लगभग ६०% अंश गंदी बस्तियों और झुग्गियों में बसता है। <sup id="cite_ref-54" class="reference"><a href="#cite_note-54">[55]</a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="धारावी">धारावी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="एशिया">एशिया</a> की दूसरी सबसे बड़ी स्लम-बस्त्ती<sup id="cite_ref-55" class="reference"><a href="#cite_note-55">[56]</a></sup> मध्य मुंबई में स्थित है, जिसमें ८ लाख लोग रहते हैं। <sup id="cite_ref-56" class="reference"><a href="#cite_note-56">[57]</a></sup> ये स्लम भी मुंबई के पर्यटक आकर्षण बनते जा रहे हैं।<sup id="cite_ref-57" class="reference"><a href="#cite_note-57">[58]</a></sup><sup id="cite_ref-58" class="reference"><a href="#cite_note-58">[59]</a></sup><sup id="cite_ref-59" class="reference"><a href="#cite_note-59">[60]</a></sup> मुंबई में प्रवारियों की संख्या १९९१-२००१ में ११.२ लाख थी, जो मुंबई की जनसंख्या में कुल बढ़त का ५४.८% है।<sup id="cite_ref-60" class="reference"><a href="#cite_note-60">[61]</a></sup> २००७ में मुंबई की अपराध दर (<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A6%E0%A4%82%E0%A4%A1_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="भारतीय दंड संहिता" class="mw-redirect">भारतीय दंड संहिता</a> के अंतर्गत दर्ज अपराध) १८६.२ प्रति १ लाख व्यक्ति थी, जो राष्ट्रीय औसत १७५.१ से कुछ ही अधिक है, किंतु <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A6%E0%A4%B8_%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%96_%E0%A4%B8%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0" title="भारत के दस लाख से अधिक जनसंख्या वाले शहर" class="mw-redirect">भारत के दस लाख से अधिक जनसंख्या वाले शहर</a> सूची के अन्य शहरों की औसत दर ३१२.३ से बहुत नीचे है। <sup id="cite_ref-crimerate_61-0" class="reference"><a href="#cite_note-crimerate-61">[62]</a></sup> शहर की मुख्य जेल <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B0_%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A1_%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="अर्थर रोड जेल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">अर्थर रोड जेल</a> है।</p>
<h2><span class="editsection">[<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&section=10" title="अनुभाग सम्पादन: संस्कृति">संपादित करें</a>]</span> <span class="mw-headline" id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.95.E0.A5.83.E0.A4.A4.E0.A4.BF">संस्कृति</span></h2>
<div class="rellink relarticle mainarticle"><i>मुख्य लेख : <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="मुंबई की संस्कृति">मुंबई की संस्कृति</a></i></div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:222px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Town-Hall,-Bombay.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Town-Hall%2C-Bombay.jpg/220px-Town-Hall%2C-Bombay.jpg" width="220" height="166" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Town-Hall,-Bombay.jpg" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%9F%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="बंबई एशियाटिक सोसाइटी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बंबई एशियाटिक सोसाइटी</a> शहर की पुरातनतम पुर्तकालयों में से एक है।</div>
</div>
</div>
<p>मुंबई की संस्कृति परंपरागत उत्सवों, खानपान, संगीत, नृत्य और रंगमंच का सम्मिश्रण है। इस शहर में विश्व की अन्य राजधानियों की अपेक्षा बहुभाषी और बहुआयामी जीवनशैली देखने को मिलती है, जिसमें विस्तृत खानपान, मनोरंजन और रात्रि की रौनक भी शामिल है। <sup id="cite_ref-62" class="reference"><a href="#cite_note-62">[63]</a></sup> मुंबई के इतिहास में यह मुख्यतः एक प्रधान व्यापारिक केन्द्र रहा है। इस खारण विभिन्न क्षेत्रों के लोग यहां आते रहे, जिससे बहुत सी संस्कृतियां, धर्म, आदि यहां एकसाथ मिलजुलकर रहते हैं।<sup id="cite_ref-ReferenceA_49-1" class="reference"><a href="#cite_note-ReferenceA-49">[50]</a></sup></p>
<p>मुंबई <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="भारतीय चलचित्र" class="mw-redirect">भारतीय चलचित्र</a> का जन्मस्थान है। <sup id="cite_ref-63" class="reference"><a href="#cite_note-63">[64]</a></sup>—<a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A5%87%E0%A4%AC_%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%87" title="दादा साहेब फाल्के" class="mw-redirect">दादा साहेब फाल्के</a> ने यहां मूक चलचित्र के द्वारा इस उद्योग की स्थापना की थी। इसके भाद ही यहां <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80_%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="मराठी चलचित्र">मराठी चलचित्र</a> का भी श्रीगणेश हुआ था। तब आरंभिक बीसवीं शताब्दी में यहां सबसे पुरानी फिल्म प्रसारित हुयी थी।<sup id="cite_ref-64" class="reference"><a href="#cite_note-64">[65]</a></sup> मुंबई में बड़ी संख्या में सिनेमा हॉल भी हैं, जो <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="हिन्दी">हिन्दी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80" title="मराठी" class="mw-redirect">मराठी</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80" title="अंग्रेज़ी" class="mw-redirect">अंग्रेज़ी</a> फिल्में दिखाते हैं। विश्व में सबसे बड़ा <a href="/w/index.php?title=IMAX&action=edit&redlink=1" class="new" title="IMAX (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">IMAX</a> डोम रंगमंच भी मुंबई में <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="वडाला">वडाला</a> में ही स्थित है।<sup id="cite_ref-65" class="reference"><a href="#cite_note-65">[66]</a></sup> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AB%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AE_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई अंतर्राष्ट्रीय फिल्म उत्सव (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मुंबई अंतर्राष्ट्रीय फिल्म उत्सव</a><sup id="cite_ref-66" class="reference"><a href="#cite_note-66">[67]</a></sup> और <a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%AB%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="फिल्मफेयर पुरस्कार" class="mw-redirect">फिल्मफेयर पुरस्कार</a> की वितरण कार्यक्रम सभा मुंबाई में ही आयोजित होती हैं।<sup id="cite_ref-67" class="reference"><a href="#cite_note-67">[68]</a></sup> हालांकि मुंबई के <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B6_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="ब्रिटिश काल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ब्रिटिश काल</a> में स्थापित अधिकांश रंगमंच समूह १९५० के बाद भंग हो चुके हैं, फिर भी मुंबई में एक समृद्ध रंगमंच संस्कृति विकसित हुयी हुई है। ये <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80" title="मराठी" class="mw-redirect">मराठी</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80" title="अंग्रेज़ी" class="mw-redirect">अंग्रेज़ी</a>, तीनों भाषाओं के अलावा अन्य क्षेत्रीय भाषाओं में भी विकसित है।<sup id="cite_ref-multitheater_68-0" class="reference"><a href="#cite_note-multitheater-68">[69]</a></sup><sup id="cite_ref-69" class="reference"><a href="#cite_note-69">[70]</a></sup></p>
<p>यहां कला-प्रेमियों की कमी भी नहीं है। अनेक निजी व्यावसायिक एवं सरकारी कला-दीर्घाएं खुली हुई हैं। इनमें <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%98%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="जहांगीर कला दीर्घा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">जहांगीर कला दीर्घा</a> और <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%98%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="राष्ट्रीय आधुनिक कला दीर्घा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">राष्ट्रीय आधुनिक कला दीर्घा</a> प्रमुख हैं। १८३३ में बनी <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%9F%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="बंबई एशियाटिक सोसाइटी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बंबई एशियाटिक सोसाइटी</a> में शहर का पुरातनतम पुस्तकालय स्थित है। <sup id="cite_ref-70" class="reference"><a href="#cite_note-70">[71]</a></sup> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%81_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="छत्रपति शिवाजी महाराज वास्तु संग्रहालय (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">छत्रपति शिवाजी महाराज वास्तु संग्रहालय</a> (पूर्व प्रिंस ऑफ वेल्स म्यूज़ियम) <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="दक्षिण मुंबई (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">दक्षिण मुंबई</a> का प्रसिद्ध संग्रहालय है, जहां <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="भारत का इतिहास" class="mw-redirect">भारतीय इतिहास</a> के अनेक संग्रह सुरक्षित हैं। <sup id="cite_ref-71" class="reference"><a href="#cite_note-71">[72]</a></sup> मुंबई के चिड़ियाघर का नाम <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="जीजामाता उद्यान (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">जीजामाता उद्यान</a> है (पूर्व नाम: विक्टोरिया गार्डन्स), जिसमें एक हरा भरा उद्यान भी है।<sup id="cite_ref-72" class="reference"><a href="#cite_note-72">[73]</a></sup> नगर की साहित्य में संपन्नता को अंतर्राष्ट्रीय स्तर पर ख्याति तब मिली जब <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="सल्मान रश्दी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सल्मान रश्दी</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6_%E0%A4%85%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%97" title="अरविंद अडिग" class="mw-redirect">अरविंद अडिग</a> को <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="बुकर सम्मान (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बुकर सम्मान</a> मिले थे। <sup id="cite_ref-73" class="reference"><a href="#cite_note-73">[74]</a></sup> यही के निवासी <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A1%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1_%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97" title="रुडयार्ड किपलिंग">रुडयार्ड किपलिंग</a> को १९०७ में <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%AC%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="नोबल पुरस्कार" class="mw-redirect">नोबल पुरस्कार</a> भी मिला था। <sup id="cite_ref-74" class="reference"><a href="#cite_note-74">[75]</a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="मराठी साहित्य">मराठी साहित्य</a> भी समय की गति क साथ साथ आधुनिक हो चुका है। यह मुंबई के लेखकों जैसे <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%A8_%E0%A4%86%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="मोहन आप्टे (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मोहन आप्टे</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A4%82%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="अनंत काणेकर (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">अनंत काणेकर</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%97%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%B0_%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%95" title="बाल गंगाधर तिलक">बाल गंगाधर तिलक</a> के कार्यों में सदा दृष्टिगोचर रहा है। इसको वार्षिक <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%85%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="साहित्य अकादमी पुरस्कार">साहित्य अकादमी पुरस्कार</a> से और प्रोत्साहन मिला है। <sup id="cite_ref-75" class="reference"><a href="#cite_note-75">[76]</a></sup></p>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:222px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Elephanta_Mahesamurti_1.JPG" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Elephanta_Mahesamurti_1.JPG/220px-Elephanta_Mahesamurti_1.JPG" width="220" height="293" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Elephanta_Mahesamurti_1.JPG" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
<a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AB%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82" title="एलीफेंटा की गुफाएं" class="mw-redirect">एलीफेंटा की गुफाएं</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5&action=edit&redlink=1" class="new" title="विश्व धरोहर स्थ (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">विश्व धरोहर स्थ</a> घोषित हैं।</div>
</div>
</div>
<p>मुंबई शहर की इमारतों में झलक्ता स्थापत्य <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="गोथिक स्थापत्य (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">गोथिक</a>, इंडो रेनेनिक, आर्ट डेको और अन्य समकालीन स्थापत्य शैलियों का संगम है। <sup id="cite_ref-h_76-0" class="reference"><a href="#cite_note-h-76">[77]</a></sup> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B6_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="ब्रिटिश काल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ब्रिटिश काल</a> की अधिकांश इमारतें, जैसे <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%B8" title="विक्टोरिया टर्मिनस" class="mw-redirect">विक्टोरिया टर्मिनस</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="बंबई विश्वविद्यालय" class="mw-redirect">बंबई विश्वविद्यालय</a>, गोथिक शैली में निर्मित हैं। <sup id="cite_ref-77" class="reference"><a href="#cite_note-77">[78]</a></sup> इनके वास्तु घटकों में यूरोपीय प्रभाव साफ दिखाई देता है, जैसे जर्मन गेबल, डच शैली की छतें, स्विस शैली में काष्ठ कला, रोमन मेहराब साथ ही परंपरागत भारतीय घटक भी दिखते हैं। <sup id="cite_ref-Profile_78-0" class="reference"><a href="#cite_note-Profile-78">[79]</a></sup> कुछ इंडो सेरेनिक शैली की इमारतें भी हैं, जैसे <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%87%E0%A4%9F%E0%A4%B5%E0%A5%87_%E0%A4%91%E0%A4%AB_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="गेटवे ऑफ इंडिया" class="mw-redirect">गेटवे ऑफ इंडिया</a>। <sup id="cite_ref-79" class="reference"><a href="#cite_note-79">[80]</a></sup> आर्ट डेको शैली के निर्माण <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%B5" title="मैरीन ड्राइव">मैरीन ड्राइव</a> और <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%93%E0%A4%B5%E0%A4%B2_%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="ओवल मैदान (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ओवल मैदान</a> के किनारे दिखाई देते हैं। <sup id="cite_ref-80" class="reference"><a href="#cite_note-80">[81]</a></sup> मुंबई में <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="मायामी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मायामी</a> के बाद विश्व में सबसे अधिक आर्ट डेको शैली की इमारतें मिलती हैं। <sup id="cite_ref-81" class="reference"><a href="#cite_note-81">[82]</a></sup> नये उपनगरीय क्षेत्रों में आधुनिक इमारतें अधिक दिखती हैं। मुंबई में अब तक भारत में सबसे अधिक <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%97%E0%A4%A8%E0%A4%9A%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%80_%E0%A4%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="गगनचुम्बी इमारत">गगनचुम्बी इमारतें</a> हैं। इनमें ९५६ बनी हुई हैं, और २७२ निर्माणाधीन हैं।(२००९ के अनुसार) <sup id="cite_ref-82" class="reference"><a href="#cite_note-82">[83]</a></sup> <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%AB" title="१९९५">१९९५</a> में स्थापित, मुंबई धरोहर संरक्षण समिति (एम.एच.सी.सी) शहर में स्थित धरोहर स्थलों के संरक्षण का ध्यान रखती है। <sup id="cite_ref-h_76-1" class="reference"><a href="#cite_note-h-76">[77]</a></sup> मुंबई में दो <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8B" title="यूनेस्को" class="mw-redirect">यूनेस्को</a> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B2" title="विश्व धरोहर स्थल" class="mw-redirect">विश्व धरोहर स्थल</a> हैं – <a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%B8" title="छत्रपति शिवाजी टर्मिनस">छत्रपति शिवाजी टर्मिनस</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AB%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82" title="एलीफेंटा की गुफाएं" class="mw-redirect">एलीफेंटा की गुफाएं</a> <sup id="cite_ref-83" class="reference"><a href="#cite_note-83">[84]</a></sup> शहर के प्रसिद्ध पर्यटन स्थलों में <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%9F" title="नरीमन पाइंट" class="mw-redirect">नरीमन पाइंट</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A5%8C%E0%A4%AE_%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="गिरगौम चौपाटी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">गिरगौम चौपाटी</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%B9%E0%A5%82_%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%9A&action=edit&redlink=1" class="new" title="जूहू बीच (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">जूहू बीच</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%B5" title="मैरीन ड्राइव">मैरीन ड्राइव</a> आते हैं। <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%8F%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%B2_%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="एसेल वर्ल्ड (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">एसेल वर्ल्ड</a> यहां का थीम पार्क है, जो गोरई बीच के निकट स्थित है।<sup id="cite_ref-84" class="reference"><a href="#cite_note-84">[85]</a></sup> यहीं एशिया का सबसे बड़ा थीम वाटर पार्क, वॉटर किंगडम भी है।<sup id="cite_ref-85" class="reference"><a href="#cite_note-85">[86]</a></sup></p>
<p>मुंबई के निवासी <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="भारतीय त्यौहार (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">भारतीय त्यौहार</a> मनाने के साथ-साथ अन्य त्यौहार भी मनाते हैं। <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="दिवाली" class="mw-redirect">दिवाली</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="होली">होली</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%A6" title="ईद">ईद</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%B8" title="क्रिसमस" class="mw-redirect">क्रिसमस</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF" title="नवरात्रि">नवरात्रि</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BE" title="दशहरा">दशहरा</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE" title="दुर्गा पूजा">दुर्गा पूजा</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF" title="महाशिवरात्रि">महाशिवरात्रि</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE" title="मुहर्रम">मुहर्रम</a> आदि प्रमुख त्यौहार हैं। इनके अलावा <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A5%87%E0%A4%B6_%E0%A4%9A%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A5%80" title="गणेश चतुर्थी">गणेश चतुर्थी</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80" title="जन्माष्टमी">जन्माष्टमी</a> कुछ अधिक धूम-धाम के संग मनाये जाते हैं।<sup id="cite_ref-86" class="reference"><a href="#cite_note-86">[87]</a></sup> गणेश-उत्सव में शहर में जगह जगह बहुत विशाल एवं भव्य पंडाल लगाये जाते हैं, जिनमें भगवान गणपति की विशाल मूर्तियों की स्थापना की जाती है। ये मूर्तियां दस दिन बाद <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A4%82%E0%A4%A4_%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A4%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="अनंत चौदस (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">अनंत चौदस</a> के दिन सागर में विसर्जित कर दी जाती हैं। जन्माष्टमी के दिन सभी मुहल्लों में समितियों द्वारा बहुत ऊंचा माखान का मटका बांधा जाता है। इसे मुहल्ले के बच्चे और लड़के मुलकर जुगत लगाकर फोड़ते हैं। <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%98%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="काला घोड़ा कला उत्सव (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">काला घोड़ा कला उत्सव</a> कला की एक प्रदर्शनी होती है, जिसमें विभिन्न कला-क्षेत्रों जैसे संगीत, नृत्य, रंगमंच और चलचित्र आदि के क्षेत्र से कार्यों का प्रदर्शन होता है। <sup id="cite_ref-87" class="reference"><a href="#cite_note-87">[88]</a></sup> सप्ताह भर लंबा <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="बांद्रा उत्सव (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बांद्रा उत्सव</a> स्थानीय लोगों द्वारा मनाया जाता है। <sup id="cite_ref-mid1_88-0" class="reference"><a href="#cite_note-mid1-88">[89]</a></sup> बाणागंगा उत्सव दो-दिवसीय वार्षिक संगीत उत्सव होता है, जो <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="जनवरी">जनवरी</a> माह में आयोजित होता है। ये उत्सव <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A4%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="महाराष्ट्र पर्यटन विकास निगम (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">महाराष्ट्र पर्यटन विकास निगम</a> (एम.टी.डी.सी) द्वारा ऐतिहाशिक बाणगंगा सरोवर के निकट आयोजित किया जाटा है। <sup id="cite_ref-89" class="reference"><a href="#cite_note-89">[90]</a></sup> एलीफेंटा उत्सव—प्रत्येक <a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="फरवरी" class="mw-redirect">फरवरी</a> माह में <a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AB%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA" title="एलीफेंटा द्वीप" class="mw-redirect">एलीफेंटा द्वीप</a> पर आयोजित किया जाता है। यह <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4" title="भारतीय शास्त्रीय संगीत" class="mw-redirect">भारतीय शास्त्रीय संगीत</a> एवं <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A8%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="भारतीय शास्त्रीय नृत्य (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">शास्त्रीय नृत्य</a> का कार्यक्रम ढेरों भारतीय और विदेशी पर्यटक आकर्षित करता है। <sup id="cite_ref-90" class="reference"><a href="#cite_note-90">[91]</a></sup> शहर और प्रदेश का खास सार्वजनिक अवकाश <a href="/wiki/%E0%A5%A7_%E0%A4%AE%E0%A4%88" title="१ मई">१ मई</a> को महाराष्ट्र दिवस के रूप में <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a> राज्य के गठन की <a href="/wiki/%E0%A5%A7_%E0%A4%AE%E0%A4%88" title="१ मई">१ मई</a>, <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%A6" title="१९६०">१९६०</a> की वर्षागांठ मनाने के लिए होता है। <sup id="cite_ref-91" class="reference"><a href="#cite_note-91">[92]</a></sup><sup id="cite_ref-92" class="reference"><a href="#cite_note-92">[93]</a></sup></p>
<p>मुंबई के <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%BF_%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="भगिनि शहर (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">भगिनि शहर</a> समझौते निम्न शहरों से हैं:<sup id="cite_ref-mcmmm_93-0" class="reference"><a href="#cite_note-mcmmm-93">[94]</a></sup></p>
<ul>
<li><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_Japan.svg" class="image" title="Flag of जापान"><img alt="Flag of जापान" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Flag_of_Japan.svg/22px-Flag_of_Japan.svg.png" width="22" height="15" class="thumbborder"></a> <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE" title="योकोहामा" class="mw-redirect">योकोहामा</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="जापान">जापान</a><sup id="cite_ref-94" class="reference"><a href="#cite_note-94">[95]</a></sup><sup id="cite_ref-Yokohama_95-0" class="reference"><a href="#cite_note-Yokohama-95">[96]</a></sup></li>
<li><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_United_States.svg" class="image" title="Flag of the United States"><img alt="Flag of the United States" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Flag_of_the_United_States.svg/22px-Flag_of_the_United_States.svg.png" width="22" height="12" class="thumbborder"></a> <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%B8_%E0%A4%8F%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8" title="लॉस एंजिलिस" class="mw-redirect">लॉस एंजिलिस</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="संयुक्त राज्य" class="mw-redirect">संयुक्त राज्य</a><sup id="cite_ref-96" class="reference"><a href="#cite_note-96">[97]</a></sup></li>
<li><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_United_Kingdom.svg" class="image" title="Flag of the United Kingdom"><img alt="Flag of the United Kingdom" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Flag_of_the_United_Kingdom.svg/22px-Flag_of_the_United_Kingdom.svg.png" width="22" height="11" class="thumbborder"></a> <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%A8" title="लंदन">लंदन</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A5%80" title="संयुक्त राजशाही">संयुक्त राजशाही</a></li>
<li><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_Germany.svg" class="image" title="Flag of जर्मनी"><img alt="Flag of जर्मनी" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/22px-Flag_of_Germany.svg.png" width="22" height="13" class="thumbborder"></a> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A8" title="बर्लिन">बर्लिन</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%80" title="जर्मनी">जर्मनी</a></li>
<li><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_Germany.svg" class="image" title="Flag of जर्मनी"><img alt="Flag of जर्मनी" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/22px-Flag_of_Germany.svg.png" width="22" height="13" class="thumbborder"></a> स्टुगार्ट, <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%80" title="जर्मनी">जर्मनी</a><sup id="cite_ref-97" class="reference"><a href="#cite_note-97">[98]</a></sup></li>
<li><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_Russia.svg" class="image" title="Flag of रूस"><img alt="Flag of रूस" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/22px-Flag_of_Russia.svg.png" width="22" height="15" class="thumbborder"></a> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="पीटर्सबर्ग (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">पीटर्सबर्ग</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%82%E0%A4%B8" title="रूस">रूस</a></li>
</ul>
<h2><span class="editsection">[<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&section=11" title="अनुभाग सम्पादन: मीडिया">संपादित करें</a>]</span> <span class="mw-headline" id=".E0.A4.AE.E0.A5.80.E0.A4.A1.E0.A4.BF.E0.A4.AF.E0.A4.BE">मीडिया</span></h2>
<dl>
<dd><span class="boilerplate seealso"><i>इन्हें भी देखें: <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="मुंबई के रेडियो स्टेशनों की सूची">मुंबई के रेडियो स्टेशनों की सूची</a></i></span></dd>
</dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:222px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Bollywood_dance_show_in_Bristol.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/Bollywood_dance_show_in_Bristol.jpg/220px-Bollywood_dance_show_in_Bristol.jpg" width="220" height="165" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Bollywood_dance_show_in_Bristol.jpg" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
मुम्बई में ही <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="हिन्दी चलचित्र" class="mw-redirect">हिन्दी चलचित्र उद्योग</a>- <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%89%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%81%E0%A4%A1" title="बॉलीवुड">बॉलीवुड</a> बसा हुआ है।</div>
</div>
</div>
<p>मुंबई में बहुत से <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="भारतीय समाचारपत्र" class="mw-redirect">समाचार-पत्र</a>, प्रकाशन गृह, दूरदर्शन और रेडियो स्टेशन हैं। <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="मराठी समाचारपत्र" class="mw-redirect">मराठी पत्रों</a> में नवकाल, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B8" title="महाराष्ट्र टाइम्स">महाराष्ट्र टाइम्स</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="लोकसत्ता">लोकसत्ता</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A4%A4" title="लोकमत">लोकमत</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="सकाल">सकाल</a> आदि प्रमुख हैं। मुंबई में प्रमुख अंग्रेज़ी अखबारों में <a href="/wiki/%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B8_%E0%A4%91%E0%A4%AB_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="टाइम्स ऑफ इंडिया" class="mw-redirect">टाइम्स ऑफ इंडिया</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A1_%E0%A4%A1%E0%A5%87" title="मिड डे">मिड डे</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B8" title="हिन्दुस्तान टाइम्स" class="mw-redirect">हिन्दुस्तान टाइम्स</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%9C%E0%A4%BC_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B8" title="डेली न्यूज़ अनालिसिस">डेली न्यूज़ अनालिसिस</a> एवं <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%A8_%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8" title="इंडियन एक्स्प्रेस" class="mw-redirect">इंडियन एक्स्प्रेस</a> आते हैं।<sup id="cite_ref-98" class="reference"><a href="#cite_note-98">[99]</a></sup> मुंबई में ही <a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="एशिया">एशिया</a> का सबसे पुराना समाचार-पत्र <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%89%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="बॉम्बे समाचार">बॉम्बे समाचार</a> भी निकलता है। <sup id="cite_ref-99" class="reference"><a href="#cite_note-99">[100]</a></sup> <i>बॉम्बे दर्पण</i> प्रथम मराठी समाचार-पत्र था, जिसे बालशास्त्री जाम्भेकर ने १८३२ में आरंभ किया था। <sup id="cite_ref-100" class="reference"><a href="#cite_note-100">[101]</a></sup></p>
<p>यहां बहुत से <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%9A%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A4%B2_%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="भारत के टीवी चैनल टीवी" class="mw-redirect">भारतीय</a> एवं अंतर्राष्ट्रीय टीवी चैनल्स उपलब्ध हैं। यह महानगर बहुत से अन्तर्राष्ट्रीय मीडिया निगमों और मुद्रकों एवं प्रकाशकों का केन्द्र भी है। राष्ट्रीय टेलीवीज़र प्रसारक <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8" title="दूरदर्शन">दूरदर्शन</a>, दो टेरेस्ट्रियल चैनल प्रसारित करता है,<sup id="cite_ref-101" class="reference"><a href="#cite_note-101">[102]</a></sup> और तीन मुख्य केबल नेटवर्क अन्य सभी चैनल उपलब्ध कराते हैं। <sup id="cite_ref-102" class="reference"><a href="#cite_note-102">[103]</a></sup> केबल चैनलों की विस्तृत सूची में <a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%8F%E0%A4%B8%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%8F%E0%A4%A8" title="ईएसपीएन">ईएसपीएन</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B8" title="स्टार स्पोर्ट्स">स्टार स्पोर्ट्स</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80" title="ज़ी मराठी">ज़ी मराठी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80" title="ईटीवी मराठी">ईटीवी मराठी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="डीडी सह्याद्री">डीडी सह्याद्री</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80" title="मी मराठी">मी मराठी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%80%E0%A4%9C%E0%A4%BC" title="ज़ी टाकीज़" class="mw-redirect">ज़ी टाकीज़</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="ज़ी टीवी">ज़ी टीवी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%B8" title="स्टार प्लस">स्टार प्लस</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="सोनी टीवी" class="mw-redirect">सोनी टीवी</a> और नये चैनल जैसे <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%9D%E0%A4%BE" title="स्टार मांझा" class="mw-redirect">स्टार मांझा</a> आइ कई <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80_%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%9A%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="मराठी टीवी चैनल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मराठी</a> व अन्य भाषाओं के चैनल शामिल हैं। मुंबई के लिए पूर्ण समर्पित चैनलों में <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="सहारा समय मुंबई">सहारा समय मुंबई</a> आदि चैनल हैं। इनके अलावा <a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%89%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%B8%E0%A5%88%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%9F" title="डायरेक्ट ब्रॉडकास्ट सैटेलाइट">डी.टी.एच</a> प्रणाली अपनी ऊंची लागत के कारण अभी अधिक परिमाण नहीं बना पायी है। <sup id="cite_ref-103" class="reference"><a href="#cite_note-103">[104]</a></sup> प्रमुख <a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%8F%E0%A4%9A" title="डीटीएच" class="mw-redirect">डीटीएच</a> सेवा प्रदाताओं में <a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%B6_%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="डिश टीवी">डिश टीवी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%97_%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="बिग टीवी">बिग टीवी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%88" title="टाटा स्काई">टाटा स्काई</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A8_%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="सन टीवी" class="mw-redirect">सन टीवी</a> हैं। <sup id="cite_ref-104" class="reference"><a href="#cite_note-104">[105]</a></sup> मुंबई में बारह रेडियो चैनल हैं, जिनमें से नौ <a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%AB_%E0%A4%8F%E0%A4%AE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3" title="एफ एम प्रसारण">एफ़ एम</a> एवं तीन <a href="/wiki/%E0%A4%91%E0%A4%B2_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B" title="ऑल इंडिया रेडियो" class="mw-redirect">ऑल इंडिया रेडियो</a> के स्टेशन हैं जो <a href="/wiki/%E0%A4%8F_%E0%A4%8F%E0%A4%AE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3" title="ए एम प्रसारण">ए एम प्रसारण</a> करते हैं। <sup id="cite_ref-105" class="reference"><a href="#cite_note-105">[106]</a></sup> मुंबई में कमर्शियल रेडियो प्रसारण प्रदाता भी उपलब्ध हैं, जिनमें <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%A1_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%B8" title="वर्ल्ड स्पेस">वर्ल्ड स्पेस</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A4%B8_%E0%A4%B8%E0%A5%88%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%9F_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="सायरस सैटेलाइट रेडियो (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सायरस</a> तथा <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8_%E0%A4%8F%E0%A4%AE_%E0%A4%B8%E0%A5%88%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%9F_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="एक्स एम सैटेलाइट रेडियो (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">एक्स एम</a> प्रमुख हैं। <sup id="cite_ref-106" class="reference"><a href="#cite_note-106">[107]</a></sup></p>
<p><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%89%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%81%E0%A4%A1" title="बॉलीवुड">बॉलीवुड</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="हिन्दी चलचित्र" class="mw-redirect">हिन्दी चलचित्र उद्योग</a> भी मुंबई में ही स्थित है। इस उद्योग में प्रतिवर्शः १५०-२०० फिल्में बनती हैं। <sup id="cite_ref-107" class="reference"><a href="#cite_note-107">[108]</a></sup> बॉलीवुड का नाम <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="संयुक्त राज्य" class="mw-redirect">अमरीकी</a> चलचित्र उद्योग के शहर <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%89%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%81%E0%A4%A1" title="हॉलीवुड">हॉलीवुड</a> के आगे बंबई का ब लगा कर निकला हुआ है। <sup id="cite_ref-108" class="reference"><a href="#cite_note-108">[109]</a></sup> २१वीं शताब्दी ने बॉलीवुड की सागरपार प्रसिद्धि के नये आयाम देखे हैं। इस कारण फिल्म निर्माण की गुणवत्ता, सिनेमैटोग्राफ़ी आदि में नयी ऊंचाइयां दिखायी दी हैं।<sup id="cite_ref-109" class="reference"><a href="#cite_note-109">[110]</a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B5" title="गोरेगांव">गोरेगांव</a> और <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AB%E0%A4%BF%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="फिल सिटी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">फिल सिटी</a> स्थित स्टूडियो में ही अधिकांश फिल्मों की शूटिंग होतीं हैं। <sup id="cite_ref-110" class="reference"><a href="#cite_note-110">[111]</a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80_%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="मराठी चलचित्र">मराठी चलचित्र उद्योग</a> भी मुंबई में ही स्थित है।<sup id="cite_ref-111" class="reference"><a href="#cite_note-111">[112]</a></sup></p>
<h2><span class="editsection">[<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&section=12" title="अनुभाग सम्पादन: शिक्षा">संपादित करें</a>]</span> <span class="mw-headline" id=".E0.A4.B6.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.B7.E0.A4.BE">शिक्षा</span></h2>
<dl>
<dd><span class="boilerplate seealso"><i>इन्हें भी देखें: <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="मुंबई में शिक्षा">मुंबई में शिक्षा</a></i></span></dd>
</dl>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width:172px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Clock_Tower_Mumbai_University.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Clock_Tower_Mumbai_University.jpg/170px-Clock_Tower_Mumbai_University.jpg" width="170" height="255" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Clock_Tower_Mumbai_University.jpg" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%98%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%98%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="राजाबाई घंटाघर (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">राजाबाई घंटाघर</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="मुंबई विश्वविद्यालय">मुंबई विश्वविद्यालय</a> के निकट</div>
</div>
</div>
<p>मुंबई के विद्यालय या तो नगरपालिका विद्यालय होते हैं,<sup id="cite_ref-112" class="reference"><a href="#cite_note-112">[113]</a></sup> या निजी विद्यालय होते हैं, जो किसी न्यास या व्यक्ति द्वारा चलाये जा रहे होते हैं। इनमें से कुछ निजी विद्यालयों को सरकारी सहायता भी प्राप्त होती है।<sup id="cite_ref-113" class="reference"><a href="#cite_note-113">[114]</a></sup> ये विद्यालय <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82_%E0%A4%89%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%A4%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B8" title="महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक एवं उच्चतर माध्यमिक शिक्षा बोस">महाराष्ट्र स्टेट बोर्ड</a>, अखिल भारतीय <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B2_%E0%A4%91%E0%A4%AB_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%82%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%AB%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%9F_%E0%A4%8F%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%82%E0%A4%B8" title="काउंसिल ऑफ इंडियन स्कूल सर्टिफिकेट एग्ज़ामिनेशंस">काउंसिल ऑफ इंडियन स्कूल सर्टिफिकेट एग्ज़ामिनेशंस</a> (आई.सी.एस.ई) या <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%A6" title="केन्द्रीय माध्यमिक शिक्षा परिषद" class="mw-redirect">सीबीएसी</a> बोर्ड द्वारा संबद्ध होते हैं। <sup id="cite_ref-114" class="reference"><a href="#cite_note-114">[115]</a></sup> यहां मराठी या अंग्रेज़ी शिक्षा का माध्यम होता है।<sup id="cite_ref-115" class="reference"><a href="#cite_note-115">[116]</a></sup> सरकारी सार्वजनिक विद्यालयों में वित्तीय अभाव के चलते बहुत सी कमियां होती हैं, किंतु गरीब लोगों का यही सहारा है, क्योंकि वे महंगे निजी विद्यालय का भार वहन नहीं कर सकते हैं। <sup id="cite_ref-116" class="reference"><a href="#cite_note-116">[117]</a></sup></p>
<p><a href="/w/index.php?title=%E0%A5%A7%E0%A5%A6%2B%E0%A5%A8%2B%E0%A5%A9_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="१०+२+३ योजना (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">१०+२+३/४ योजना</a> के अंतर्गत, विद्यार्थी दस वर्ष का विद्यालय समाप्त कर दो वर्ष कनिष्ठ कालिज (ग्यारहवीं और बारहवीं कक्षा) में भर्ती होते हैं। यहां उन्हें तीन क्षेत्रों में से एक चुनना होता है: कला, विज्ञान या वाणिज्य।<sup id="cite_ref-117" class="reference"><a href="#cite_note-117">[118]</a></sup> इसके भाद उन्हें सामान्यतया एक ३-वर्षीय स्नातक पाठ्यक्रम अपने चुने क्षेत्र में कर ना होता है, जैसे <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BF" title="विधि">विधि</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80" title="अभियांत्रिकी" class="mw-redirect">अभियांत्रिकी</a> या <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%BE" title="चिकित्सा">चिकित्सा</a> इत्यादि। <sup id="cite_ref-118" class="reference"><a href="#cite_note-118">[119]</a></sup> शहर के अधिकांश महाविद्यालय <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="मुंबई विश्वविद्यालय">मुंबई विश्वविद्यालय</a> से सम्बद्ध हैं, जो स्नातओं की संख्यानुसार विश्व के सबसे बड़े विश्वविद्यालयों में से एक है। <sup id="cite_ref-119" class="reference"><a href="#cite_note-119">[120]</a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8,_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थान, मुंबई" class="mw-redirect">भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थान (बंबई)</a>,<sup id="cite_ref-120" class="reference"><a href="#cite_note-120">[121]</a></sup> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="वीरमाता जीजाबाई प्रौद्योगिकी संस्थान (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">वीरमाता जीजाबाई प्रौद्योगिकी संस्थान</a> (वी.जे.टी.आई),<sup id="cite_ref-121" class="reference"><a href="#cite_note-121">[122]</a></sup> और <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%9F_%E0%A4%91%E0%A4%AB_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%B2_%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%9C%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="युनिवर्सिटी इंस्टीट्यूट ऑफ केमिकल टेक्नोलॉजी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">युनिवर्सिटी इंस्टीट्यूट ऑफ केमिकल टेक्नोलॉजी</a> (यू.आई.सी.टी),<sup id="cite_ref-122" class="reference"><a href="#cite_note-122">[123]</a></sup> भारत के प्रधान अभियांत्रिकी और प्रौद्योगिकी संस्थानों में आते हैं, और [[एस एन डी टी महिला विश्वविद्यालय मुंबई के स्वायत्त विश्वविद्यालय हैं। <sup id="cite_ref-123" class="reference"><a href="#cite_note-123">[124]</a></sup> मुंबई में <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%AC%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%9C_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A4%A8_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="जमनालाल बजाज प्रबंधन शिक्षा संस्थान (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">जमनालाल बजाज प्रबंधन शिक्षा संस्थान</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%8F%E0%A4%B8_%E0%A4%AA%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A4%A8_%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82_%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%A7_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="एस पी जैन प्रबंधन एवं शोध संस्थान (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">एस पी जैन प्रबंधन एवं शोध संस्थान</a> एवं बहुत से अन्य प्रबंधन महाविद्यालय हैं। <sup id="cite_ref-124" class="reference"><a href="#cite_note-124">[125]</a></sup> मुंबई स्थित <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9F_%E0%A4%B2%E0%A5%89_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1" class="new" title="गवर्नमेंट लॉ कालिज (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">गवर्नमेंट लॉ कालिज</a> तथा <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A1%E0%A4%A8%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%AE_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1" class="new" title="सिडनहैम कालिज (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सिडनहैम कालिज</a>, भारत के पुरातनतम क्रमशः विधि एवं वाणिज्य महाविद्यालय हैं। <sup id="cite_ref-125" class="reference"><a href="#cite_note-125">[126]</a></sup><sup id="cite_ref-126" class="reference"><a href="#cite_note-126">[127]</a></sup> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%82%E0%A4%B2_%E0%A4%91%E0%A4%AB_%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="सर जे जे स्कूल ऑफ आर्ट्स (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सर जे जे स्कूल ऑफ आर्ट्स</a> मुंबई का पुरातनतम कला महाविद्यालय है। <sup id="cite_ref-127" class="reference"><a href="#cite_note-127">[128]</a></sup></p>
<p>मुंबई में दो प्रधान अनुसंधान संस्थान भी हैं: <a href="/wiki/%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%9F_%E0%A4%91%E0%A4%AB_%E0%A4%AB%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%B2_%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A" title="टाटा इंस्टीट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च" class="mw-redirect">टाटा इंस्टीट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च</a> (टी.आई.एफ.आर), तथा <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE_%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="भाभा आण्विक अनुसंधान केन्द्र" class="mw-redirect">भाभा आण्विक अनुसंधान केन्द्र</a> (बी.ए.आर.सी).<sup id="cite_ref-128" class="reference"><a href="#cite_note-128">[129]</a></sup> भाभा संस्थान ही <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%86%E0%A4%88_%E0%A4%86%E0%A4%B0_%E0%A4%AF%E0%A5%82_%E0%A4%8F%E0%A4%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="सी आई आर यू एस (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सी आई आर यू एस</a>, ४० मेगावाट नाभिकीय भट्टी चलाता है, जो उनके <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%89%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A5%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="ट्रॉंबे (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ट्रॉंबे</a> स्थित संस्थान में स्थापित है। <sup id="cite_ref-129" class="reference"><a href="#cite_note-129">[130]</a></sup></p>
<h2><span class="editsection">[<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&section=13" title="अनुभाग सम्पादन: क्रीड़ा">संपादित करें</a>]</span> <span class="mw-headline" id=".E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A5.80.E0.A4.A1.E0.A4.BC.E0.A4.BE">क्रीड़ा</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:222px;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Brabourne.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Brabourne.jpg/220px-Brabourne.jpg" width="220" height="165" class="thumbimage"></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Brabourne.jpg" class="internal" title="बड़ा करें"><img src="//bits.wikimedia.org/static-1.20wmf6/skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt=""></a></div>
ब्रेबोर्न स्टेडियम, शहर के सबसे पुराने क्रिकेट स्टेडियमों में से एक है</div>
</div>
</div>
<p><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%9F" title="क्रिकेट">क्रिकेट</a> शहर और देश के सबसे चहेते खेलों में से एक है।.<sup id="cite_ref-130" class="reference"><a href="#cite_note-130">[131]</a></sup> महानगरों में मैदानों की कमी के चलते गलियों का क्रिकेट सबसे प्रचलित है। मुंबई में ही <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%9F_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A3_%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="भारतीय क्रिकेट नियंत्रण बोर्ड">भारतीय क्रिकेट नियंत्रण बोर्ड (बीसीसीआई)</a> स्थित है। <sup id="cite_ref-131" class="reference"><a href="#cite_note-131">[132]</a></sup> मुंबई क्रिकेट टीम <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AB%E0%A5%80_(%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%9F)" title="रणजी ट्राफी (क्रिकेट)">रणजी ट्रॉफी</a> में शहर का प्रतिनिधित्व करती है। इसको अब तक ३८ खिताब मिले हैं, जो किसी भी टीम को मिलने वाले खिताबों से अधिक हैं। <sup id="cite_ref-132" class="reference"><a href="#cite_note-132">[133]</a></sup> शहर की एक और टीम <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%B8" title="मुंबई इंडियंस">मुंबई इंडियंस</a> भी है, जो <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%B0_%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%97" title="इंडियन प्रीमियर लीग">इंडियन प्रीमियर लीग</a> में शहर की टीम है। शहर में दो अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट मैदान हैं- <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%96%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%AE" title="वान्खेड़े स्टेडियम" class="mw-redirect">वान्खेड़े स्टेडियम</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%AE" title="ब्रेबोर्न स्टेडियम">ब्रेबोर्न स्टेडियम</a> <sup id="cite_ref-133" class="reference"><a href="#cite_note-133">[134]</a></sup> शहर में आयोजित हुए सबसे बड़े क्रिकेट कार्यक्रम में <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%9A%E0%A5%88%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%B8_%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%89%E0%A4%AB%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="आईसीसी चैम्पियंस ट्रॉफी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">आईसीसी चैम्पियंस ट्रॉफी</a> का <a href="/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AC" title="२००६">२००६</a> का फाइनल था। यह <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%AE" title="ब्रेबोर्न स्टेडियम">ब्रेबोर्न स्टेडियम</a> में हुआ था। <sup id="cite_ref-TSMH_134-0" class="reference"><a href="#cite_note-TSMH-134">[135]</a></sup> मुंबई से प्रसिद्ध क्रिकेट खिलाड़ियों में विश्व-प्रसिद्ध <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%B0" title="सचिन तेन्दुलकर" class="mw-redirect">सचिन तेन्दुलकर</a><sup id="cite_ref-135" class="reference"><a href="#cite_note-135">[136]</a></sup> और <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%B2_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%B0" title="सुनील गावस्कर">सुनील गावस्कर</a> हैं।<sup id="cite_ref-136" class="reference"><a href="#cite_note-136">[137]</a></sup></p>
<p>क्रिकेट की प्रसिद्ध के चलते <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%89%E0%A4%95%E0%A5%80" title="हॉकी">हॉकी</a> कुछ नीचे दब गया है। <sup id="cite_ref-sportsindia_137-0" class="reference"><a href="#cite_note-sportsindia-137">[138]</a></sup> मुंबई की <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="मराठा वारियर्स (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मराठा वारियर्स</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="प्रीमियर हाकी लीग (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">प्रीमियर हाकी लीग</a> में शहर की टीम है। <sup id="cite_ref-138" class="reference"><a href="#cite_note-138">[139]</a></sup> प्रत्येक <a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="फरवरी" class="mw-redirect">फरवरी</a> में मुंबई में <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A1%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="डर्बी रेस (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">डर्बी रेस</a> घुड़दौड़ होती है। यह <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="महालक्ष्मी रेसकोर्स (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">महालक्ष्मी रेसकोर्स</a> में आयोजित की जाती है। <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A1_%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%9C%E0%A4%BC&action=edit&redlink=1" class="new" title="यूनाइटेड ब्रीवरीज़ (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मैक-डॉवल्स</a> डर्बी भी टर्फ़ क्लब में फ़रवरी में माह में ही आयोजित की जाती है। <sup id="cite_ref-139" class="reference"><a href="#cite_note-139">[140]</a></sup> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="फार्मूला वन (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">फार्मूला वन</a> कार रेस के प्रेमी भी यहां बढ़ते ही जा रहे हैं,<sup id="cite_ref-140" class="reference"><a href="#cite_note-140">[141]</a></sup> २००८ में, फोर्स इंडिया (एफ़ १) टीम कार मुंबई में अनावृत हुई थी। <sup id="cite_ref-141" class="reference"><a href="#cite_note-141">[142]</a></sup> मार्च २००४ में यहां मुंबई ग्रैंड प्रिक्स एफ़ १ पावरबोट रेस की विश्व प्रतियोगिता का भाग आयोजित हुआ था। <sup id="cite_ref-142" class="reference"><a href="#cite_note-142">[143]</a></sup></p>
<h2><span class="editsection">[<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&section=14" title="अनुभाग सम्पादन: चित्र दीर्घा">संपादित करें</a>]</span> <span class="mw-headline" id=".E0.A4.9A.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0_.E0.A4.A6.E0.A5.80.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.98.E0.A4.BE">चित्र दीर्घा</span></h2>
<ul class="gallery">
<li class="gallerybox" style="width: 155px">
<div style="width: 155px">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin:30px auto;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Highcourt.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Highcourt.jpg/120px-Highcourt.jpg" width="120" height="90"></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
<p><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%89%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="मुंबई उच्च न्यायालय">मुंबई उच्च न्यायालय</a></p>
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px">
<div style="width: 155px">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin:27.5px auto;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Gateway_of_India.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Gateway_of_India.jpg/120px-Gateway_of_India.jpg" width="120" height="95"></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
<p>जार्ज पंचम एवं क्वीन मेरी की स्मृति में बनाया गया <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A5%87%E0%A4%9F%E0%A4%B5%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%AB_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="गेटवे आफ इंडिया (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">गेटवे आफ इंडिया</a> स्थापना - <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%B0" title="दिसंबर" class="mw-redirect">दिसंबर</a> <a href="/wiki/1911" title="1911" class="mw-redirect">1911</a></p>
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px">
<div style="width: 155px">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin:30px auto;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Image-Mumbai_fountain.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Image-Mumbai_fountain.jpg/120px-Image-Mumbai_fountain.jpg" width="120" height="90"></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
<p><a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A8" title="फ्लोरा फाउंटेन" class="mw-redirect">फ्लोरा फाउंटेन</a> जिसे <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%95" title="हुतात्मा चौक">हुतात्मा चौक</a> का नाम दिया गया है|</p>
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px">
<div style="width: 155px">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin:15px auto;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Bombay-Stock-Exchange-2.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Bombay-Stock-Exchange-2.jpg/90px-Bombay-Stock-Exchange-2.jpg" width="90" height="120"></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
<p><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%95_%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई स्टाक एक्स्चेंज (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मुंबई स्टाक एक्स्चेंज</a> एशिया का सबसे पुराना स्टाक एक्सचेंज</p>
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px">
<div style="width: 155px">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin:37px auto;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:India_Mumbai_Bridge.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/India_Mumbai_Bridge.jpg/120px-India_Mumbai_Bridge.jpg" width="120" height="76"></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
<p><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE-%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%81" title="बांद्रा-वर्ली समुद्रसेतु" class="mw-redirect">बांद्रा-वर्ली समुद्रसेतु</a></p>
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px">
<div style="width: 155px">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin:30px auto;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Hiranandani.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Hiranandani.jpg/120px-Hiranandani.jpg" width="120" height="90"></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
<p>मुंबई का उपनगर पवई</p>
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px">
<div style="width: 155px">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin:30px auto;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Brabourne.jpg" class="image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Brabourne.jpg/120px-Brabourne.jpg" width="120" height="90"></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
<p><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ब्रेबर्न स्टेडियम (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ब्रेबर्न स्टेडियम</a>, शहर के सबसे पुराने स्टेडियमों में से एक है</p>
</div>
</div>
</li>
</ul>
<p><br style="clear:both;"></p>
<h2><span class="editsection">[<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&section=15" title="अनुभाग सम्पादन: इन्हें भी देखें">संपादित करें</a>]</span> <span class="mw-headline" id=".E0.A4.87.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.B9.E0.A5.87.E0.A4.82_.E0.A4.AD.E0.A5.80_.E0.A4.A6.E0.A5.87.E0.A4.96.E0.A5.87.E0.A4.82">इन्हें भी देखें</span></h2>
<ul>
<li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AF%E0%A5%8C%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="मुंबई यौन संग्रहालय">मुंबई यौन संग्रहालय</a></li>
</ul>
<table class="navbox" cellspacing="0" style=";">
<tbody><tr>
<td style="padding:2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse" style="width:100%;background:transparent;color:inherit;;" id="collapsibleTable1">
<tbody><tr>
<th style=";" colspan="2" class="navbox-title"><span class="collapseButton">[<a style="" id="collapseButton1" href="javascript:collapseTable(1);">दिखाएँ</a>]</span>
<div class="noprint plainlinks navbar" style="background:none; padding:0; font-weight:normal;;;background:none transparent;border:none;font-size:100%;; font-size:xx-small;"><span style="float:left;width:6em;text-align:left;"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="साँचा:मुंबई"><span title="इस साँचे को देखें" style=";;background:none transparent;border:none;font-size:100%;">देखें</span></a> <span style="font-size:80%;">•</span> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="साँचा वार्ता:मुंबई"><span title="इस साँचे के बारे में चर्चा करें" style=";;background:none transparent;border:none;font-size:100%;">चर्चा</span></a> <span style="font-size:80%;">•</span> <a class="external text" href="//hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit"><span title="इस साँचे का संपादन करें" style=";;background:none transparent;border:none;font-size:100%;;">बदलें</span></a></span></div>
<span class="" style="font-size:110%;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="मुंबई" class="mw-redirect">मुंबई</a> विस्तार में</span></th>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em;;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="मुंबई का इतिहास">इतिहास</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई की समयरेखा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">समयरेखा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6" title="सिल्हारा राजवंश">सिल्हारा राजवंश</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="बंबई प्रेसिडेंसी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बंबई प्रेसिडेंसी</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A4_%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA" title="बंबई के सात द्वीप" class="mw-redirect">बंबई के सात द्वीप</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AB%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82" title="एलीफैंटा की गुफाएं" class="mw-redirect">एलीफेंटा गुफ़ाएं</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82&action=edit&redlink=1" class="new" title="कन्हेरी हुफाएं (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">कन्हेरी हुफाएं</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="बाणागंगा सरोवर (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बाणागंगा सरोवर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%93%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%A1_%E0%A4%AC%E0%A5%89%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="ओल्ड बॉम्बे (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ओल्ड बॉम्बे</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="वर्ली दुर्ग (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">वर्ली दुर्ग</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="गिरगांव (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">गिरगांव</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="संयुक्त महाराष्ट्र समिति">संयुक्त महाराष्ट्र समिति</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A6%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%87" title="बंबई के दंगे">१९९२-९३ के दंगे</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%A9_%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A4%AE%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A1" title="१९९३ बंबई का बमकांड">१९९३ बमकांड</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%A7_%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AC_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A8_%E0%A4%AC%E0%A4%AE" title="११ जुलाई २००६ मुंबई ट्रेन बम" class="mw-redirect">२००६ ट्रेन बम</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%AC_%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%B0_%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AE_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80%E0%A4%AC%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7_%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="२६ नवंबर २००८ मुंबई में श्रेणीबद्ध गोलीबारी">ताज होटल आतंकी</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="बंबई के सरोवर (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सरोवर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A4%A4%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई की प्रगति (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मुंबई की प्रगति</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%88%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%B8_%E0%A4%8F%E0%A4%82%E0%A4%A1_%E0%A4%9F%E0%A5%89%E0%A4%B5%E0%A4%B0" title="ताजमहल पैलेस एंड टॉवर">ताजमहल होटल</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em;;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई का भूगोल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">भूगोल</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;;;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई के वनस्पति और वन्यजीव (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">वनस्पति और वन्यजीव</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B5%E0%A4%88_%E0%A4%9D%E0%A5%80%E0%A4%B2" title="पवई झील" class="mw-redirect">पवई झील</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%9D%E0%A5%80%E0%A4%B2" title="विहार झील">विहार झील</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%9D%E0%A5%80%E0%A4%B2" title="तुलसी झील">तुलसी झील</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="ठाणे क्रीक (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ठाणे क्रीक</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="उल्हास नदी">उल्हास नदी</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%B9%E0%A5%89%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="गिल्बर्ट हॉल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">गिल्बर्ट हॉल</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%B2" title="मालाबार हिल">मालाबार हिल</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%88%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%9F_%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA&action=edit&redlink=1" class="new" title="सैल्सेट द्वीप (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सैल्सेट द्वीप</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B9" title="मुंबई बंदरगाह">मुंबई बंदरगाह</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A1%E0%A4%B2_%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%82%E0%A4%A1_%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%B0%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="मिडल ग्राउंड कोस्ट बैटेलरी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मिड्ल ग्राउंड</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81" title="मुंबई की जलवायु">जलवायु</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%9F&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई के सागरतट (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बीच व तट</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="दक्षिण मुंबई (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">दक्षिण मुंबई</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="नवी मुंबई">नवी मुंबई</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%8F%E0%A4%82%E0%A4%A1_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%B2_%E0%A4%A1%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9F_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="सिटी एंड इंडस्ट्रियल डवलपमेंट कार्पोरेशन (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सिडको</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em;;">इमारतें</td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई का स्थापत्य (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मुंबई का स्थापत्य</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%87%E0%A4%9F%E0%A4%B5%E0%A5%87_%E0%A4%91%E0%A4%AB_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="गेटवे ऑफ इंडिया" class="mw-redirect">गेटवे ऑफ इंडिया</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%B8" title="छत्रपति शिवाजी टर्मिनस">छत्रपति शिवाजी टर्मिनस</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B2_%E0%A4%A1%E0%A5%89%E0%A4%95%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1_(%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88)&action=edit&redlink=1" class="new" title="नवल डॉकयार्ड (मुंबई) (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">नवल डॉकयार्ड</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%95" title="भारतीय रिज़र्व बैंक">भारतीय रिज़र्व बैंक</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%89%E0%A4%95_%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9C" title="बंबई स्टॉक एक्स्चेंज" class="mw-redirect">बंबई स्टॉक एक्स्चेंज</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%95" title="हुतात्मा चौक">हुतात्मा चौक</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%91%E0%A4%AB%E0%A4%BF%E0%A4%B8,_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="जनरल पोस्ट ऑफिस, मुंबई (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">जी.पी.ओ.</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="श्रीपति आर्केड (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">श्रीपति आर्केड</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%97%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="रीगल सिनेमा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">रीगल सिनेमा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%82%E0%A4%9F_%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A,_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="माउंट मैरी चर्च, बांद्रा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">माउंट मैरीज़ चर्च</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B9" title="हाजी अली दरगाह" class="mw-redirect">हाजी अली दरगाह</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A8" title="फ्लोरा फाउंटेन" class="mw-redirect">फ्लोरा फाउंटेन</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%89%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%9F" title="क्रॉफोर्ड मार्किट">महात्मा फुले बाजार</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" title="मुंबा देवी मंदिर">मुंबा देवी मंदिर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0,_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="महालक्ष्मी मंदिर, मुंबई" class="mw-redirect">महालक्ष्मी मंदिर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%81_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="छत्रपति शिवाजी महाराज वास्तु संग्रहालयर (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">छत्रपति शिवाजी महाराज म्यूज़ियम</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%B2_%E0%A4%97%E0%A5%88%E0%A4%B2%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%91%E0%A4%AB_%E0%A4%AE%E0%A5%89%E0%A4%A1%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8_%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F" title="नेशनल गैलरी ऑफ मॉडर्न आर्ट" class="mw-redirect">नेशनल गैलरी ऑफ मॉडर्न आर्ट</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="एशियाटिक सोसाइटी बंबई (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">एशियाटिक सोसाइटी बंबई</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%98%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="जहांगीर कला दीर्घा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">जहांगीर कला दीर्घा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%9F%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="गोवालिया टैंक (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">गोवालिया टैंक</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0,_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="श्री स्वामीनारायण मंदिर, मुंबई (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">श्री स्वामीनारायण मंदिर</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em;;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई का यातायात (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">यातायात</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;;;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%87%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%8F%E0%A4%82%E0%A4%A1_%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F&action=edit&redlink=1" class="new" title="बृहन्मुंबई इलेक्त्रिक सप्लाई एंड ट्रांस्पोर्ट (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बेस्ट (BEST)</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A5%87" title="मुंबई उपनगरीय रेलवे" class="mw-redirect">मुंबई उपनगरीय रेलवे</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A5%87_(%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4)" title="मध्य रेलवे (भारत)" class="mw-redirect">मध्य रेलवे</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A5%87_(%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4)" title="पश्चिम रेलवे (भारत)">पश्चिम रेलवे</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A5%87_(%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%B0_%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%A8)" title="मध्य रेलवे (हार्बर लाइन)">हार्बर लाइन</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="मुंबई विमानक्षेत्र" class="mw-redirect">छत्रपति शिवाजी महाराज अंतर्राष्ट्रीय हवाई अड्डा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%B9%E0%A5%82_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="जूहू विमानक्षेत्र" class="mw-redirect">जूहू विमानक्षेत्र</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%91%E0%A4%9F%E0%A5%8B_%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%BE" title="ऑटो रिक्शा">ऑटो रिक्शा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B" title="मुंबई मेट्रो">मुंबई मेट्रो</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई मोनोरेल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मुंबई मोनोरेल</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई मैग्लेव (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मुंबई मैग्लेव</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A5%87_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="पश्चिम रेलवे उत्थित गलियारा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">पश्चिम रेलवे उत्थित गलियारा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AC%E0%A5%80_%E0%A4%86%E0%A4%B0_%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%8F%E0%A4%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई बी आर टी एस (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मुंबई बी आर टी एस</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE-%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%81" title="बांद्रा-वर्ली समुद्रसेतु" class="mw-redirect">बांद्रा-वर्ली समुद्रसेतु</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em;;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई की अर्थव्यवस्था (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">अर्थव्यवस्था</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%89%E0%A4%95_%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9C" title="बंबई स्टॉक एक्स्चेंज" class="mw-redirect">बंबई स्टॉक एक्स्चेंज</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%95" title="भारतीय रिज़र्व बैंक">भारतीय रिज़र्व बैंक</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%9F%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B2,_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="भारत सरकार टकसाल, मुंबई (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">टकसाल (मिंट)</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A6%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%9F&action=edit&redlink=1" class="new" title="दलाल स्ट्रीट (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">दलाल स्ट्रीट</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%9F" title="नरीमन पाइंट" class="mw-redirect">नरीमन पाइंट</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%89%E0%A4%AE_%E0%A4%95%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई टेलीकॉम कंपनियों की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">टेलीकॉम कंपनियां</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em;;">शिक्षा</td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;;;background:transparent;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"></div>
<table cellspacing="0" class="nowraplinks navbox-subgroup" style="width:100%;;;;">
<tbody><tr>
<td colspan="2" style="width:100%;padding:0px;padding:0.15em 0; line-height:1.3em;;background:#f7f7f7;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="मुंबई विश्वविद्यालय">मुंबई विश्वविद्यालय</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%8F%E0%A4%B8_%E0%A4%8F%E0%A4%A8_%E0%A4%A1%E0%A5%80_%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="एस एन डी टी महिला विश्वविद्यालय (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">एस एन डी टी महिला विश्वविद्यालय</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8,_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थान, मुंबई" class="mw-redirect">आई.आई.टी</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9F_%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%9C,_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="सेंट ज़ेवियर्स कालिज, मुंबई (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सेंट ज़ेवियर्स कालिज</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="वीरमाता जीजाबाई प्रौद्योगिकी संस्थान (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">वीरमाता जीजाबाई प्रौद्योगिकी संस्थान</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AF%E0%A5%82_%E0%A4%86%E0%A4%88_%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%9F%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="यू आई सी टी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">यू आई सी टी</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%89%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B6_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%82%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="बंबई स्कॉटिश स्कूल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बंबई स्कॉटिश स्कूल</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%A5%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%8F%E0%A4%82%E0%A4%A1_%E0%A4%9C%E0%A5%89%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%89%E0%A4%A8%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%82%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="कैथेड्रल एंड जॉन कॉनन स्कूल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">कैथेड्रल एंड जॉन कॉनन स्कूल</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई के कालिजों की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">महाविद्यालय</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height:2px">
<td></td>
</tr>
<tr>
<td class="navbox-group" style=";padding-left:0em;padding-right:0em;padding:0.15em 0; line-height:1.1em; background:transparent; font-weight:normal;;">
<div style="padding:0em 0.75em;">विज्ञान संस्थान<br>
एवं शोध</div>
</td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.15em 0; line-height:1.3em;;background:transparent;;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B2%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%A4_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="टाटा मूलभूत अनुसंधान संस्थान">टी आई एफ़ आर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE_%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="भाभा आण्विक अनुसंधान संस्थान" class="mw-redirect">बी.ए.आर.सी (BARC)</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%82_%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%B2" title="नेहरू तारामंडल" class="mw-redirect">नेहरू तारामंडल</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%82_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="नेहरू विज्ञान केंद्र (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">नेहरू विज्ञान केंद्र</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9C_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="टाटा समाज विज्ञान संस्थान">टाटा समाज विज्ञान संस्थान (TISS)</a></span></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em;;">नागरिक सेवा</td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई के महापौर (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">महापौर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8_%E0%A4%86%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="पुलिस आयुक्त मुंबई (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">पुलिस आयुक्त</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A4%AE" title="मुंबई नगर निगम" class="mw-redirect">निगम आयुक्त</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="बृहन्मुंबई नगर पालिका" class="mw-redirect">बृहन्मुंबई नगर पालिका</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8" title="मुंबई पुलिस">मुंबई पुलिस</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई के प्रशासनिक विभाग (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">वार्ड</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A4_%E0%A4%86%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82_%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="बृहन्मुंबई विद्युत आपूर्ति एवं यातायात">बृहन्मुंबई विद्युत आपूर्ति एवं यातायात</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80" title="मुंबई की जनसांख्यिकी">जनसांख्यिकी</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई के जल स्रोत (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">जल स्रोत</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%89%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="बंबई उच्च न्यायालय" class="mw-redirect">बंबई उच्च न्यायालय</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%85%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%A6%E0%A4%B2" title="मुंबई अग्निशमन दल">मुंबई अग्निशमन दल</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8" title="मुंबई पुलिस">मुंबई पुलिस</a> <b>·</b></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em;;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="मुंबई की संस्कृति">संस्कृति</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;;;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80" title="मराठी" class="mw-redirect">मराठी</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%87%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="बंबइया हिन्दी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बंबइया हिन्दी</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A1%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="डब्बावाला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">डब्बावाला</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5" title="वड़ा पाव" class="mw-redirect">वड़ा पाव</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="भेलपूरी">भेलपूरी</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="मूंबई के सांस्कृतिक केन्द्रों की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सांस्कृतिक केन्द्र</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%93%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई के सिनेमाओं की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सिनेमा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%98%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="काला घोड़ा कला उत्सव (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">कला घोड़ा उत्सव</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B2" title="मुंबई के दर्शनीय स्थल">दर्शनीय स्थल</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em;;">पार्क और<br>
मैदान</td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%B2_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="होर्निमन सर्कल उद्यान">होर्निमन सर्कल उद्यान</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%89%E0%A4%B8_%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="क्रॉस मैदान (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">क्रॉस मैदान</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%82_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="कमला नेहरू पार्क (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">कमला नेहरू पार्क</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%A8,_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="हैंगिंग गार्डन, मुंबई">हैंगिंग गार्डन</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%AF_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="संजय गांधी राष्त्रीय उद्यान" class="mw-redirect">संजय गांधी राष्त्रीय उद्यान</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="जीजामाता उद्यान (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">जीजामाता उद्यान</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%AE" title="ब्रेबोर्न स्टेडियम">ब्रेबोर्न स्टेडियम</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%96%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%AE" title="वान्खेड़े स्टेडियम" class="mw-redirect">वान्खेड़े स्टेडियम</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="महालक्ष्मी रेसकोर्स (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">महालक्ष्मी रेसकोर्स</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="शिवाजी पार्क (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">शिवाजी पार्क</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em;;">अन्य विषय</td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;;;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="बंबई हाई (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बंबई हाई</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%B5" title="मैरीन ड्राइव">मैरीन ड्राइव</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A0%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="कामठीपुरा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">कामठीपुरा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="धारावी">धारावी</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई के लोग (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मुंबई के लोग</a></span></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="navbox" cellspacing="0" style="background:#F5F5DC; width:100%; vertical-align:justify;;">
<tbody><tr>
<td style="padding:2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed" style="width:100%;background:transparent;color:inherit;;" id="collapsibleTable2">
<tbody><tr>
<th style=";background:#CD7F32;fontcolor=#F0DC82;" colspan="2" class="navbox-title"><span class="collapseButton">[<a style="" id="collapseButton2" href="javascript:collapseTable(2);">दिखाएँ</a>]</span>
<div class="noprint plainlinks navbar" style="background:none; padding:0; font-weight:normal;;background:#CD7F32;fontcolor=#F0DC82;;background:none transparent;border:none;font-size:100%;; font-size:xx-small;"><span style="float:left;width:6em;text-align:left;"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B2" title="साँचा:मुंबई के दर्शनीय स्थल"><span title="इस साँचे को देखें" style=";background:#CD7F32;fontcolor=#F0DC82;;background:none transparent;border:none;font-size:100%;">देखें</span></a> <span style="font-size:80%;">•</span> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B2" title="साँचा वार्ता:मुंबई के दर्शनीय स्थल"><span title="इस साँचे के बारे में चर्चा करें" style=";background:#CD7F32;fontcolor=#F0DC82;;background:none transparent;border:none;font-size:100%;">चर्चा</span></a> <span style="font-size:80%;">•</span> <a class="external text" href="//hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B2&action=edit"><span title="इस साँचे का संपादन करें" style=";background:#CD7F32;fontcolor=#F0DC82;;background:none transparent;border:none;font-size:100%;;">बदलें</span></a></span></div>
<div style="padding:0.2em 0;"><span class="" style="font-size:110%;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:MumbaiClimate.jpg" class="image"><img alt="MumbaiClimate.jpg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/MumbaiClimate.jpg/25px-MumbaiClimate.jpg" width="25" height="19"></a> <span style="white-space:nowrap;"> </span><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="मुंबई" class="mw-redirect"><font color="yellow">मुंबई के दर्शनीय स्थल</font></a><span style="white-space:nowrap;"> </span><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Hajiali.jpg" class="image"><img alt="Hajiali.jpg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Hajiali.jpg/25px-Hajiali.jpg" width="25" height="17"></a></span></div>
</th>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em; width:11.25em; text-align:left;;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Gateway_of_India.jpg" class="image"><img alt="Gateway of India.jpg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Gateway_of_India.jpg/50px-Gateway_of_India.jpg" width="50" height="40"></a><span style="padding-left: 5px;"> </span><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="मुंबई का इतिहास">ब्रिटिश पूर्व</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em; width:auto;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%90%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AB%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82" title="ऐलीफैंटा गुफाएं" class="mw-redirect">ऐलीफैंटा गुफाएं</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82" title="कन्हेरी गुफाएं">कन्हेरी गुफाएं</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="वर्ली दुर्ग (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">वर्ली दुर्ग</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AE_%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97" title="माहिम दुर्ग">माहिम दुर्ग</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="पुराना मुंबई (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बंबई</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88_%E0%A4%8F%E0%A4%A8_%E0%A4%8F%E0%A4%B8_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A4" title="आई एन एस विक्रांत" class="mw-redirect">आई एन एस विक्रांत</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em; width:11.25em; text-align:left;;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Highcourt.jpg" class="image"><img alt="Highcourt.jpg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Highcourt.jpg/50px-Highcourt.jpg" width="50" height="38"></a><span style="padding-left: 5px;"> </span><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8#.E0.A4.AC.E0.A4.82.E0.A4.AC.E0.A4.88_.E0.A4.A8.E0.A4.97.E0.A4.B0_.E0.A4.95.E0.A5.80_.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.A5.E0.A4.BE.E0.A4.AA.E0.A4.A8.E0.A4.BE" title="मुंबई का इतिहास">ब्रिटिश</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em; width:auto;;;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%B8" title="विक्टोरिया टर्मिनस" class="mw-redirect">छत्रपति शिवाजी टर्मिनस</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4,_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="नगर महापालिका इमारत, मुंबई (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">BMC मुख्यालय</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A8" title="फ्लोरा फाउंटेन" class="mw-redirect">फ्लोरा फाउंटेन</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="वर्ली दुर्ग (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">वर्ली दुर्ग</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%87%E0%A4%9F%E0%A4%B5%E0%A5%87_%E0%A4%91%E0%A4%AB%E0%A5%8D_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="गेटवे ऑफ् इंडिया" class="mw-redirect">गेटवे ऑफ् इंडिया</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="राजाबाई टावर (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">राजाबाई टावर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%82%E0%A4%9F_%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%98%E0%A4%B0,_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="माउंट मैरी गिरिजाघर, बांद्रा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">माउंट मैरी चर्च</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="च्राफोर्ड बाजार (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">च्राफोर्ड बाजार</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="छत्रपति शिवाजी महाराज संग्रहालय (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">छत्रपति शिवाजी महाराज संग्रहालय</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%89%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुम्बई उच्च न्यायालय (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मुम्बई उच्च न्यायालय</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="दक्षिण मुंबई (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">दक्षिण मुंबई</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em; width:11.25em; text-align:left;;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Chowpatti.jpg" class="image"><img alt="Chowpatti.jpg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Chowpatti.jpg/50px-Chowpatti.jpg" width="50" height="38"></a><span style="padding-left: 5px;"> </span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई का भूगोल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सागर तट</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em; width:auto;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A5%8C%E0%A4%AE_%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="गिरिगौम चौपाटी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">गिरिगौम चौपाटी</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B9%E0%A5%82_%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%9A" title="जुहू बीच">जुहू बीच</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%9A" title="वर्सोवा बीच">वर्सोवा बीच</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A2_%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA&action=edit&redlink=1" class="new" title="मढ द्वीप (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मढ द्वीप</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8_%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%9A&action=edit&redlink=1" class="new" title="अक्स बीच (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">अक्स बीच</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87_%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%9A&action=edit&redlink=1" class="new" title="मार्वे बीच (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मार्वे बीच</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A4%B5%E0%A4%88_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="पवई लेक (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">पवई लेक</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%A6_%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%9A&action=edit&redlink=1" class="new" title="कशिद बीच (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">कशिद बीच</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em; width:11.25em; text-align:left;;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Tmplsvinayak1.jpg" class="image"><img alt="Tmplsvinayak1.jpg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/hi/thumb/4/42/Tmplsvinayak1.jpg/50px-Tmplsvinayak1.jpg" width="50" height="63"></a><span style="padding-left: 5px;"> </span> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई के मंदिर (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मंदिर</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em; width:auto;;;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" title="मुंबा देवी मंदिर">मुंबा देवी मंदिर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0_(%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88)" title="महालक्षमी मंदिर (मुंबई)" class="mw-redirect">महालक्षमी मंदिर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%95_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" title="सिद्दिविनायक मंदिर" class="mw-redirect">सिद्दिविनायक मंदिर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B6%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%B2%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="शीतला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">शीतला</a> देवी मंदिर <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="बाल्केश्वर मंदिर (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बाल्केश्वर मंदिर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0,_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="श्री स्वामिनारायण मंदिर, मुंबई (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">स्वामिनारायण मंदिर</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em; width:11.25em; text-align:left;;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Bollywood_dance_show_in_Bristol.jpg" class="image"><img alt="Bollywood dance show in Bristol.jpg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/Bollywood_dance_show_in_Bristol.jpg/50px-Bollywood_dance_show_in_Bristol.jpg" width="50" height="38"></a><span style="padding-left: 5px;"> </span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुम्बई संस्कृति (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">संस्कृति</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em; width:auto;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%B0_%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97_%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B8_(%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE)&action=edit&redlink=1" class="new" title="नेशनल सेंटर फार पर्फार्मिंग आर्ट्स (इंडिया) (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">नेशनल सेंटर फार पर्फार्मिंग आर्ट्स</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%98%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="जहांगीर कला दीर्घा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">जहांगीर कला दीर्घा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%97%E0%A5%83%E0%A4%B9&action=edit&redlink=1" class="new" title="तारापोरवाला मत्स्यगृह (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">तारापोरवाला मत्स्यगृह</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%98%E0%A4%BE,_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88%E0%A5%A4_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%98%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="राष्ट्रीय आधुनिक कला दीर्घा, मुंबई। राष्ट्रीय आधुनिक कला दीर्घा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">राष्ट्रीय आधुनिक कला दीर्घा, मुंबई। राष्ट्रीय आधुनिक कला दीर्घा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="बंबई एशियाटिक सोसायटी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बंबई एशियाटिक सोसायटी</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%B5" title="मैरीन ड्राइव">मैरीन ड्राइव</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A5%89%E0%A4%AF%E0%A4%B2_%E0%A4%91%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%B8_(%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88)&action=edit&redlink=1" class="new" title="रॉयल ऑपेरा हाउस (मुंबई) (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">रॉयल ऑपेरा हाउस</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%97%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE(%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88)%E0%A5%A4%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%97%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="रीगल सिनेमा(मुंबई)।रीगल सिनेमा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">रीगल सिनेमा(मुंबई)।रीगल सिनेमा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%87%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%BC_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE_(%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88)%E0%A5%A4%E0%A4%88%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%BC_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="इरोज़ सिनेमा (मुंबई)।ईरोज़ सिनेमा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">इरोज़ सिनेमा (मुंबई)।ईरोज़ सिनेमा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B_%E0%A4%90%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="मैट्रो ऐडलैब्स (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मैट्रो ऐडलैब्स</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%81_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="नेहरु विज्ञान केंद्र">नेहरु विज्ञान केंद्र</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap">फिल्म सिटि</span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em; width:11.25em; text-align:left;;"><span style="padding-left: 55px;"> </span> प्रमुख पर्यटक मार्ग (बोलिवार्ड)</td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em; width:auto;;;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%B5" title="मैरीन ड्राइव">मैरीन ड्राइव</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AB%E0%A5%88%E0%A4%B6%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%9F&action=edit&redlink=1" class="new" title="फैशन स्ट्रीट (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">फैशन स्ट्रीट</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97_%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="लिंकिंग रोड (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">लिंकिंग रोड</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="नेपियन सी रोड (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">नेपियन सी रोड</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%9A_%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ब्रीच कैंडी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ब्रीच कैंडी</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%A1_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%A1_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="बैंड स्टैंड प्रोमिनेड (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बैंड स्टैंड प्रोमिनेड</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%AB%E0%A5%87%E0%A4%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="वर्ली सीफेस (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">वर्ली सीफेस</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em; width:11.25em; text-align:left;;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Mumbai_skyline.jpg" class="image"><img alt="Mumbai skyline.jpg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Mumbai_skyline.jpg/50px-Mumbai_skyline.jpg" width="50" height="33"></a><span style="padding-left: 5px;"> </span>जिले</td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em; width:auto;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A5%89%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%9F" title="नरीमन पॉइंट">नरीमन पॉइंट</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%B2" title="मालाबार हिल">मालाबार हिल</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE" title="कुलाबा">कुलाबा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE-%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%89%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="बांद्रा-कुर्ला कॉंप्लेक्स (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बांद्रा-कुर्ला कॉंप्लेक्स</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em; width:11.25em; text-align:left;;"><span style="padding-left: 55px;"> </span> खरीददारी</td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em; width:auto;;;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9A%E0%A5%8B%E0%A4%B0_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="चोर बाजार (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">चोर बाजार</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AB%E0%A5%88%E0%A4%B6%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%9F&action=edit&redlink=1" class="new" title="फैशन स्ट्रीट (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">फैशन स्ट्रीट</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%89%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A5%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="कोलाबा कॉसेवे (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">कोलाबा कॉसेवे</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97_%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="लिंकिंग रोड (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">लिंकिंग रोड</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em; width:11.25em; text-align:left;;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Mumbai_TajMahalHotel.jpg" class="image"><img alt="Mumbai TajMahalHotel.jpg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Mumbai_TajMahalHotel.jpg/50px-Mumbai_TajMahalHotel.jpg" width="50" height="31"></a><span style="padding-left: 5px;"> </span>इमारतें</td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em; width:auto;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%89%E0%A4%95_%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9C" title="बंबई स्टॉक एक्स्चेंज" class="mw-redirect">बंबई स्टॉक एक्स्चेंज</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE_%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="हुतात्म चौक (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">हुतात्म चौक</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B9" title="हाजी अली की दरगाह">हाजी अली</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A8" title="फ्लोरा फाउंटेन" class="mw-redirect">फ्लोरा फाउंटेन</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A1%E0%A5%88%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A1_%E0%A4%B8%E0%A5%88%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="डैविड सैस्सून पुस्तकालय (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">डैविड सैस्सून पुस्तकालय</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%9C_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%88%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%B8_%E0%A4%8F%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1_%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="ताज महल पैलेस एण्ड टावर (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ताज महल पैलेस एण्ड टावर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%81_%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="नेहरु तारामंडल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">नेहरु तारामंडल</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%9F%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="भारत सरकार टकसाल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">भारत सरकार टकसाल</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em; width:11.25em; text-align:left;;">
<div style="position:relative;">
<div style="position:absolute; top:-0.5em; right:0; bottom:; left:0;"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Hanging-Gardens-5.jpg" class="image"><img alt="Hanging-Gardens-5.jpg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ac/Hanging-Gardens-5.jpg/50px-Hanging-Gardens-5.jpg" width="50" height="38"></a></div>
</div>
<span style="padding-left: 55px;"> </span>उद्यान, वन्य-प्राणी उद्यान<br>
<span style="padding-left: 55px;"> </span>एवं स्टेडियम</td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em; width:auto;;;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="मुंबई हैंगिंग गार्डन (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">हैंगिंग गार्डन</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%9F%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="गोवालिया टैंक (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">गोवालिया टैंक</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%AF_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%A7%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="संजय गाँधी राष्ट्रीय उद्यान" class="mw-redirect">संजय गाँधी राष्ट्रीय उद्यान</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%81_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="कमला नेहरु पार्क (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">कमला नेहरु पार्क</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="जीजामाता उद्यान (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">जीजामाता उद्यान</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A5%89%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%B2_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="हॉर्निमैन सर्कल उद्यान (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">हॉर्निमैन सर्कल उद्यान</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%89%E0%A4%B8_%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="क्रॉस मैदान (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">क्रॉस मैदान</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%AE" title="ब्रेबोर्न स्टेडियम">ब्रेबोर्न स्टेडियम</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%96%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%AE" title="वान्खेड़े स्टेडियम" class="mw-redirect">वान्खेड़े स्टेडियम</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="महालक्ष्मी रेसकोर्स (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">महालक्ष्मी रेसकोर्स</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="शिवाजी पार्क (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">शिवाजी पार्क</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap">मुंबई पोर्ट ट्रस्ट उद्यान <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap">ऐसल वर्ल्ड <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap">वॉटर किंग्डम</span></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="navbox" cellspacing="0" style=";">
<tbody><tr>
<td style="padding:2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse" style="width:100%;background:transparent;color:inherit;;" id="collapsibleTable3">
<tbody><tr>
<th style=";" colspan="2" class="navbox-title"><span class="collapseButton">[<a style="" id="collapseButton3" href="javascript:collapseTable(3);">दिखाएँ</a>]</span>
<div class="noprint plainlinks navbar" style="background:none; padding:0; font-weight:normal;;;background:none transparent;border:none;font-size:100%;; font-size:xx-small;"><span style="float:left;width:6em;text-align:left;"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="साँचा:भारतीय महानगर"><span title="इस साँचे को देखें" style=";;background:none transparent;border:none;font-size:100%;">देखें</span></a> <span style="font-size:80%;">•</span> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="साँचा वार्ता:भारतीय महानगर"><span title="इस साँचे के बारे में चर्चा करें" style=";;background:none transparent;border:none;font-size:100%;">चर्चा</span></a> <span style="font-size:80%;">•</span> <a class="external text" href="//hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0&action=edit"><span title="इस साँचे का संपादन करें" style=";;background:none transparent;border:none;font-size:100%;;">बदलें</span></a></span></div>
<span class="" style="font-size:110%;">भारतीय महानगर</span></th>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td colspan="2" style="width:100%;padding:0px;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B0" title="बंगलोर" class="mw-redirect">बंगलोर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%88" title="चेन्नई">चेन्नई</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%88_%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="नई दिल्ली">नई दिल्ली</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="कोलकाता">कोलकाता</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="हैदराबाद" class="mw-redirect">हैदराबाद</a> • <strong class="selflink">मुम्बई</strong></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="navbox" cellspacing="0" style="background:#FFFDD0; width:100%; vertical-align:middle;;">
<tbody><tr>
<td style="padding:2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse" style="width:100%;background:transparent;color:inherit;;" id="collapsibleTable4">
<tbody><tr>
<th style=";background:lightblue;" colspan="3" class="navbox-title"><span class="collapseButton">[<a style="" id="collapseButton4" href="javascript:collapseTable(4);">दिखाएँ</a>]</span>
<div class="noprint plainlinks navbar" style="background:none; padding:0; font-weight:normal;;background:lightblue;;background:none transparent;border:none;font-size:100%;; font-size:xx-small;"><span style="float:left;width:6em;text-align:left;"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="साँचा:महाराष्ट्र"><span title="इस साँचे को देखें" style=";background:lightblue;;background:none transparent;border:none;font-size:100%;">देखें</span></a> <span style="font-size:80%;">•</span> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="साँचा वार्ता:महाराष्ट्र"><span title="इस साँचे के बारे में चर्चा करें" style=";background:lightblue;;background:none transparent;border:none;font-size:100%;">चर्चा</span></a> <span style="font-size:80%;">•</span> <a class="external text" href="//hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0&action=edit"><span title="इस साँचे का संपादन करें" style=";background:lightblue;;background:none transparent;border:none;font-size:100%;;">बदलें</span></a></span></div>
<span class="" style="font-size:110%;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="भारत के राज्य">राज्य</a></span></th>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em; width:11.25em; text-align:left;;"><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="श्रेणी:महाराष्ट्र">विषय</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em; width:auto;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="महाराष्ट्र का इतिहास">इतिहास</a> - <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="महाराष्ट्र का भूगोल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">भूगोल</a> - <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5_%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="महाराष्ट्र की अर्थ व्यवस्था (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">अर्थ व्यवस्था</a> - <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="महाराष्ट्र में पर्यटन (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">पर्यटन</a> - <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="मराठी भाषा">मराठी भाषा</a> -<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80_%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="मराठी लोग (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मराठी लोग</a> - <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="मराठी साहित्य">मराठी साहित्य</a> - <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="मराठी सिनेमा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मराठी सिनेमा</a> - <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="मराठी खाना">मराठी खाना</a></div>
</td>
<td style="width:0%;padding:0px 0px 0px 2px;" rowspan="7">
<div class="floatright"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Gateway_of_India.jpg" class="image"><img alt="Gateway of India.jpg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Gateway_of_India.jpg/100px-Gateway_of_India.jpg" width="100" height="80"></a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em; width:11.25em; text-align:left;;"><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="श्रेणी:महाराष्ट्र">क्षेत्र</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em; width:auto;;;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6,%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="देश,महाराष्ट्र">देश</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="खानदेश">खान्देश</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%A3_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97" title="कोंकण विभाग" class="mw-redirect">कोंकण</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BE" title="मराठवाड़ा">मराठवाड़ा</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD" title="विदर्भ">विदर्भ</a><br></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em; width:11.25em; text-align:left;;">प्रधान शहर</td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em; width:auto;;;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80" title="अमरावती">अमरावती</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%94%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6,_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="औरंगाबाद, महाराष्ट्र">औरंगाबाद</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="कोल्हापुर">कोल्हापुर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="मुंबई" class="mw-redirect">मुंबई</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="नवी मुंबई">नवी मुंबई</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="नागपुर">नागपुर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95" title="नासिक">नासिक</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87" title="पुणे">पुणे</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="शोलापुर" class="mw-redirect">शोलापुर</a>• <a href="/wiki/%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87" title="ठाणे">ठाणे</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";padding:0.35em 1.0em; line-height:1.1em; width:11.25em; text-align:left;;">मुंबई महानगर क्षेत्र <a href="/w/index.php?title=MMRDA&action=edit&redlink=1" class="new" title="MMRDA (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">MMRDA</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em; width:auto;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="मुंबई" class="mw-redirect">मुंबई</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="नवी मुंबई">नवी मुंबई</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87" title="ठाणे">ठाणे</a></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="navbox" cellspacing="0" style=";">
<tbody><tr>
<td style="padding:2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse" style="width:100%;background:transparent;color:inherit;;" id="collapsibleTable5">
<tbody><tr>
<th style=";" colspan="3" class="navbox-title"><span class="collapseButton">[<a style="" id="collapseButton5" href="javascript:collapseTable(5);">दिखाएँ</a>]</span>
<div class="noprint plainlinks navbar" style="background:none; padding:0; font-weight:normal;;;background:none transparent;border:none;font-size:100%;; font-size:xx-small;"><span style="float:left;width:6em;text-align:left;"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%87" title="साँचा:महाराष्ट्र के जिले"><span title="इस साँचे को देखें" style=";;background:none transparent;border:none;font-size:100%;">देखें</span></a> <span style="font-size:80%;">•</span> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%87" title="साँचा वार्ता:महाराष्ट्र के जिले"><span title="इस साँचे के बारे में चर्चा करें" style=";;background:none transparent;border:none;font-size:100%;">चर्चा</span></a> <span style="font-size:80%;">•</span> <a class="external text" href="//hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%87&action=edit"><span title="इस साँचे का संपादन करें" style=";;background:none transparent;border:none;font-size:100%;;">बदलें</span></a></span></div>
<span class="" style="font-size:110%;"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%87" title="महाराष्ट्र के जिले">के जिले</a></span></th>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";;"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="अमरावती जिला">अमरावती मंडल</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="अकोला जिला">अकोला</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="अमरावती जिला">अमरावती</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%A2%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="बुलढाणा जिला">बुलढाणा</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%80%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="वाशीम जिला">वाशीम</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="यवतमाल जिला">यवतमाल</a></div>
</td>
<td style="width:0%;padding:0px 0px 0px 2px;" rowspan="11">
<div class="floatright"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Maha_div.png" class="image"><img alt="Maha div.png" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Maha_div.png/100px-Maha_div.png" width="100" height="81"></a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";;"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%A3_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%B2" title="कोंकण मंडल">कोंकण मंडल</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;;;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="मुंबई शहर जिला">मुंबई</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="मुंबई उपनगरीय जिला">मुंबई (उपनगरीय)</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="रायगढ़ जिला">रायगढ़</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BF_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="रत्नागिरि जिला">रत्नागिरि</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="सिंधुदुर्ग जिला">सिंधुदुर्ग</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="ठाणे जिला">ठाणे</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";;"><a href="/wiki/%E0%A4%94%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="औरंगाबाद जिला">औरंगाबाद मंडल</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%94%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="औरंगाबाद जिला">औरंगाबाद</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%A1_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="बीड जिला">बीड</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="हिंगोली जिला">हिंगोली</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="जालना जिला">जालना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%82%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="लातूर जिला">लातूर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BC_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="नांदेड़ जिला">नांदेड़</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="उस्मानाबाद जिला">उस्मानाबाद</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A4%A3%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="परभणी जिला">परभणी</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";;"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="नागपुर जिला">नागपुर मंडल</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;;;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="भंडारा जिला">भंडारा</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="चंद्रपुर जिला">चंद्रपुर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="गढ़चिरौली जिला">गढ़चिरौली</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="गोंदिया जिला">गोंदिया</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="नागपुर जिला">नागपुर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="वर्धा जिला">वर्धा</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";;"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="नासिक जिला" class="mw-redirect">नासिक मंडल</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="अहमदनगर जिला">अहमदनगर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="धुले जिला">धुले</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%B5_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="जलगाँव जिला">जलगाँव</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="नंदुरबार जिला">नंदुरबार</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="नासिक जिला" class="mw-redirect">नासिक</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";;"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="पुणे जिला">पुणे मंडल</a></td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;;;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कोल्हापुर जिला">कोल्हापुर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="पुणे जिला">पुणे</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="सांगली जिला">सांगली</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="सतारा जिला">सतारा</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="सोलापुर जिला">सोलापुर</a></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="navbox" cellspacing="0" style=";">
<tbody><tr>
<td style="padding:2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse" style="width:100%;background:transparent;color:inherit;;" id="collapsibleTable6">
<tbody><tr>
<th style=";" colspan="2" class="navbox-title"><span class="collapseButton">[<a style="" id="collapseButton6" href="javascript:collapseTable(6);">दिखाएँ</a>]</span>
<div class="noprint plainlinks navbar" style="background:none; padding:0; font-weight:normal;;;background:none transparent;border:none;font-size:100%;; font-size:xx-small;"><span style="float:left;width:6em;text-align:left;"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81" title="साँचा:भारत के राज्यों और केन्द्र शासित प्रदेशों की राजधानियाँ"><span title="इस साँचे को देखें" style=";;background:none transparent;border:none;font-size:100%;">देखें</span></a> <span style="font-size:80%;">•</span> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81" title="साँचा वार्ता:भारत के राज्यों और केन्द्र शासित प्रदेशों की राजधानियाँ"><span title="इस साँचे के बारे में चर्चा करें" style=";;background:none transparent;border:none;font-size:100%;">चर्चा</span></a> <span style="font-size:80%;">•</span> <a class="external text" href="//hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81&action=edit"><span title="इस साँचे का संपादन करें" style=";;background:none transparent;border:none;font-size:100%;;">बदलें</span></a></span></div>
<span class="" style="font-size:110%;">भारत के राज्यों और केन्द्र शासित प्रदेशों की राजधानियाँ</span></th>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";;">राज्यों की राजधानियाँ</td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="अगरतला">अगरतला</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%87%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%B2" title="आइजोल">आइजोल</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="इटानगर" class="mw-redirect">इटानगर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="इम्फाल" class="mw-redirect">इम्फाल</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="कोलकाता">कोलकाता</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE" title="कोहिमा">कोहिमा</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%9F%E0%A5%8B%E0%A4%95" title="गंगटोक" class="mw-redirect">गंगटोक</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="गांधीनगर" class="mw-redirect">गांधीनगर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC" title="चण्डीगढ़">चण्डीगढ़</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%88" title="चेन्नई">चेन्नई</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%82" title="जम्मू">जम्मू</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="जयपुर">जयपुर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE" title="त्रिवेन्द्रम" class="mw-redirect">तिरुअनन्तपुरम</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="दिसपुर">दिसपुर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A8" title="देहरादून">देहरादून</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="पटना">पटना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A3%E0%A4%9C%E0%A5%80" title="पणजी">पणजी</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B0" title="बंगलोर" class="mw-redirect">बंगलोर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="भोपाल">भोपाल</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0" title="भुवनेश्वर">भुवनेश्वर</a> • <strong class="selflink">मुम्बई</strong> • <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="राँची">राँची</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="रायपुर">रायपुर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A4%8A" title="लखनऊ">लखनऊ</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="शिमला">शिमला</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97" title="शिलांग">शिलांग</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="श्रीनगर" class="mw-redirect">श्रीनगर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="हैदराबाद" class="mw-redirect">हैदराबाद</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td class="navbox-group" style=";;">संघक्षेत्रों की राजधानियाँ</td>
<td style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;;;" class="navbox-list navbox-even">
<div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80" title="कवरत्ती">कवरत्ती</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC" title="चण्डीगढ़">चण्डीगढ़</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%AE%E0%A4%A8" title="दमन">दमन</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="दिल्ली">दिल्ली</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="पुदुचेरी" class="mw-redirect">पुदुचेरी</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A4%B0" title="पोर्ट ब्लेयर">पोर्ट ब्लेयर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE" title="सिल्वासा" class="mw-redirect">सिल्वासा</a></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="navbox" cellspacing="0" style=";">
<tbody><tr>
<td style="padding:2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse" style="width:100%;background:transparent;color:inherit;;" id="collapsibleTable7">
<tbody><tr>
<th style=";" colspan="2" class="navbox-title"><span class="collapseButton">[<a style="" id="collapseButton7" href="javascript:collapseTable(7);">दिखाएँ</a>]</span>
<div class="noprint plainlinks navbar" style="background:none; padding:0; font-weight:normal;;;background:none transparent;border:none;font-size:100%;; font-size:xx-small;"><span style="float:left;width:6em;text-align:left;"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%A6%E0%A4%B8_%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%96_%E0%A4%B8%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="साँचा:दस लाख से अधिक जनसंख्या वाले भारतीय महानगर"><span title="इस साँचे को देखें" style=";;background:none transparent;border:none;font-size:100%;">देखें</span></a> <span style="font-size:80%;">•</span> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%A6%E0%A4%B8_%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%96_%E0%A4%B8%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="साँचा वार्ता:दस लाख से अधिक जनसंख्या वाले भारतीय महानगर"><span title="इस साँचे के बारे में चर्चा करें" style=";;background:none transparent;border:none;font-size:100%;">चर्चा</span></a> <span style="font-size:80%;">•</span> <a class="external text" href="//hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%A6%E0%A4%B8_%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%96_%E0%A4%B8%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0&action=edit"><span title="इस साँचे का संपादन करें" style=";;background:none transparent;border:none;font-size:100%;;">बदलें</span></a></span></div>
<span class="" style="font-size:110%;"><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%B8_%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%96_%E0%A4%B8%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="दस लाख से अधिक जनसंख्या वाले भारतीय महानगर" class="mw-redirect">दस लाख से अधिक जनसंख्या वाले</a> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0" title="भारत के शहर" class="mw-redirect">भारतीय महानगर</a></span></th>
</tr>
<tr style="height: 2px; display: none; ">
<td></td>
</tr>
<tr style="display: none; ">
<td colspan="2" style="width:100%;padding:0px;;;" class="navbox-list navbox-odd">
<div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A4%B0" title="अमृतसर">अमृतसर</a> <b>·</b> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="अहमदाबाद">अहमदाबाद</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%BE" title="आगरा">आगरा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B2" title="आसनसोल">आसनसोल</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8C%E0%A4%B0" title="इंदौर" class="mw-redirect">इंदौर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="इलाहाबाद">इलाहाबाद</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A1" title="ईरोड" class="mw-redirect">ईरोड</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%94%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="औरंगाबाद महानगर" class="mw-redirect">औरंगाबाद</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="कानपुर">कानपुर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="कोलकाता">कोलकाता</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF" title="कोच्चि">कोच्चि</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%9F%E0%A5%82%E0%A4%B0" title="कोयंबटूर" class="mw-redirect">कोयंबटूर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="गाजियाबाद" class="mw-redirect">गाजियाबाद</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE" title="गुलबर्गा">गुलबर्गा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="गोरखपुर">गोरखपुर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC" title="चंडीगढ़" class="mw-redirect">चंडीगढ़</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%88" title="चेन्नई">चेन्नई</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AC%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="जबलपुर">जबलपुर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="जयपुर">जयपुर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="जमशेदपुर">जमशेदपुर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%A7%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="जोधपुर">जोधपुर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87" title="ठाणे">ठाणे</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="दिल्ली">दिल्ली</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="नागपुर">नागपुर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95" title="नासिक">नासिक</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="फरीदाबाद">फरीदाबाद</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81" title="बेंगलुरु" class="mw-redirect">बेंगलुरु</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="भोपाल">भोपाल</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%88" title="मदुरई">मदुरई</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%A0" title="मेरठ">मेरठ</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%B0" title="मैसूर">मैसूर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B0" title="मैंगलोर">मैंगलोर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="मुंबई" class="mw-redirect">मुंबई</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A4%8A" title="लखनऊ">लखनऊ</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="लुधियाना">लुधियाना</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="नवी मुंबई">नवी मुंबई</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="पटना">पटना</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="पिंपरी">पिंपरी</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87" title="पुणे">पुणे</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%B5" title="बेलगाँव">बेलगाँव</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%9F" title="राजकोट">राजकोट</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="रायपुर">रायपुर</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="राँची">राँची</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%8B%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE" title="वड़ोदरा" class="mw-redirect">वड़ोदरा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%B8%E0%A5%80" title="वाराणसी">वाराणसी</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BE" title="विजयवाड़ा">विजयवाड़ा</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A4%AE" title="विशाखापट्टनम" class="mw-redirect">विशाखापट्टनम</a> <b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="शोलापुर" class="mw-redirect">शोलापुर</a>